Phan Huy Ích 潘輝益

Phan Huy Ích 潘輝益 (9/1/1751 - 1822) vốn tên là Phan Công Hậu 潘公厚, tự Khiêm Thụ Phủ 謙受甫, Chi Hoà, hiệu Dụ Am 裕庵, Đức Hiên, tước Thuỵ Nham hầu 瑞岩侯, quê ở làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An, nay là xã Thạch Châu, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh. Ông là con trai đầu của Bình chương đô đốc Phan Huy Cận 潘輝堇.

Năm 1771, ông đỗ đầu khoa thi hương trường thi Nghệ An. Năm 1775, đỗ đầu khoa thi hội, ông được bổ làm Hàn lâm thừa chỉ, rồi làm Đốc đồng tỉnh Thanh Hoá, trông coi việc an ninh. Năm 1777, ông được lệnh mang ấn kiếm, sắc phong tước Cung quận công của vua Lê ban cho Nguyễn Nhạc, nhưng khi vào đến Phú Xuân, tướng Phạm Ngô Cầu trấn giữ Phú Xuân cản giữ ông lại, sai Nguyễn Hữu Chỉnh đi vào Quảng Nam phong cho Nguyễn Nhạc. Sau đó, ông được thăng Hiến sát sứ Thanh Hoá, trông coi việc xét xử và luật pháp. Cuối năm 1787, quân Tây Sơn ra Bắc Hà lần thứ hai. Lê Chiêu Thống chạy sang Trung Quốc cầu cứu. Phan Huy Ích bỏ lên Sài Sơn (Sơn Tây), chấm dứt 14 năm làm quan với chính quyền vua Lê - chúa Trịnh.

Tháng 5 năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc, xuống chiếu cầu hiền. Phan Huy Ích cùng Ngô Thì Nhậm, Đoàn Nguyễn Tuấn, Nguyễn Thế Lịch ra hợp tác với Tây Sơn. Phan Huy Ích được phong làm Tả thị lang Bộ Hộ. Sau cuộc hành quân phá quân Thanh, mùa xuân năm Kỷ Dậu, 1789, của Quang Trung, ông phụ trách công việc ngoại giao. Cuối tháng 2 năm 1790, Phan Huy Ích cùng với đại tư mã Ngô Văn Sở được cử trong phái đoàn do Phạm Công Trị đóng giả vua Quang Trung dẫn đầu sang Trung Quốc mừng vua Càn Long 80 tuổi. Năm 1792, về nước, được thăng Thị trung ngự sử ở toà Nội các rồi Thượng thư bộ Lễ.

Cũng trong năm này, vua Quang Trung mất. Ông cố gắng giúp đỡ vua trẻ Quang Toản, nhưng không ngăn nổi đà suy vi của Tây Sơn. Mùa hạ năm 1802, quân Nguyễn Ánh ra Bắc. Ông bị bắt cùng với Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Thế Lịch, cả ba đều bị đánh đòn trước Văn Miếu. Năm 1814 ông về quê làng Thu Hoạch dạy học và sau đó lại ra Sài Sơn an dưỡng và mất ở đó vào năm Nhâm Ngọ (1822). Theo các nhà nghiên cứu, trong thời gian này, ông hoàn chỉnh bản dịch Chinh phụ ngâm (tác giả Đặng Trần Côn), mà người diễn Nôm đầu tiên là Đoàn Thị Điểm.

Phan Huy Ích là tác giả trước tác phong phú, theo nhiều thể loại khác nhau. Về thơ, Phan Huy Ích có các tập Nam trình tạp vịnh 南程雜詠, Cẩm trình kỷ hứng 錦程紀興, Thang châu lữ hứng 湯州旅興, Vân sơn khiển hứng 雲山遣興, Tinh sà kỷ hành 星槎紀行, Cúc thu bách vịnh 菊花百詠, Nam trình tục tập 南程續集, Vân du tuỳ bút 雲遊隨筆, tổng số lên đến hơn nghìn bài. Tuy nhiên, theo tác giả cho biết trong lời tựa Dụ Am ngâm lục 裕庵吟錄, năm Nhâm Tuất (1802), nhà riêng của ông bị cháy, đến một chữ cũng không còn, sách vở tản mát nhiều nơi. Hơn chục năm sau, đến năm Giáp Tuất (1814), Phan Huy Ích sai các con đi khắp nơi sưu tập lại những thơ văn ngâm vịnh khi trước, hoặc còn trong trí nhớ, hoặc tìm được các bản sao của người thân, bạn bè, đưa cho ông xem lại, ông bèn để ý san thuật, theo năm tháng xếp thành từng phần, các bài tản mát, chép lại theo trí nhớ thì đặt tên là Dật thi lược toản 逸詩略纂, các phần còn lại nguyên bản thì chép và giữ theo tên cũ, gọi chung tất cả các phần là Dụ Am ngâm lục, chia làm 6 sách 冊, được gần 600 bài thơ. Tuy nhiên, theo ông, số thơ này chỉ “còn được non nửa” số thơ mà ông đã làm. Sau đó, ông sai cháu ngoại tên là Bảo 保 chép lại. Đến mùa xuân năm Ất Hợi (1815), sách chép xong, Phan Huy Ích đích thân viết lời tựa.