Lúc bấy giờ, những nghĩa dân hiệp sĩ khắp trong nước đã liên lạc nhất khí với nhau rồi. Từ Bắc vô Huế, khắp các tỉnh thành châu quận trọng yếu, chúng tôi đều ngấm ngầm sắp đặt vây cánh phe đảng đâu đó hẳn hoi, chỉ còn chờ đợi thời cơ là khởi sự. Vấn đề kiếm tìm những khoảng tiền lớn để làm việc, cũng có anh em gánh vác trách nhiệm quyên góp.

Phải chi mình ở vào những đời Đinh Lý Lê Trịnh thuở xưa, thì chỉ vung cánh tay mà kêu lên một tiếng, tức thời sóng dậy sấm vang chỉ là việc thành trong khoảng giây lát mà thôi. Nhưng đời nay thì khác hẳn. Từ lúc đời có súng đạn phát minh ra, bao nhiêu khí giới gọi là gươm giáo đao thương đã hoá ra đồ bỏ. Cái thứ để chặt cây làm mác kia, đời xưa người ta vác đi đánh Tần đuổi Sở được, chứ đời nay có dùng nó làm nên trò vè gì!

Phải biết võ khí của người Pháp tinh nhuệ hơn của người mình muôn ngàn lần. Còn khẩu súng nào ở trong tay người mình, thì ngày đêm có tướng tá Pháp gìn giữ coi chừng hoài. Trong hàng quân ngũ, từ chức cai đội trở lên cũng không có người mình được làm. Nếu muốn dỗ họ trở súng cộng sự với mình, lúc bình thường không phải là chuyện dễ; trừ khi nào có phát sinh đại chiến, hoạ chăng sự mưu tính mới được thực hiện. Các ông sách sĩ trong đảng chúng tôi lúc ấy, gặp phải một vấn đề to lớn khó khăn mà không sao giải quyết được, ấy chính là quân giới. Trong nước ta có sở chế tạo quân giới nào, đều có binh lính Pháp chiếm giữ, canh gác cẩn mật, nếu bà con mình đi qua hơi liếc mắt nhìn mấy nơi đó cũng bị tội nặng lập tức. Như vậy thì chúng tôi có nhúng tay vô chỗ nào mà lấy khí giới được đâu!

Muốn mua khí giới ở ngoại quốc chở vào cho mình lại cũng không được. Là vì bao nhiêu cửa biển trong nước, cửa nào cũng có nhà chuyên trách của Bảo Hộ cắt đặt, khám xét dò la hết sức nghiêm ngặt. Dầu cho mình mua ở ngoài được, nhưng với một số quân giới rất nhiều, mình có phép tiên, chước quỷ gì mà vận tải nó lọt vô xứ này cho nổi? Anh em chúng tôi lo quanh tính quẩn, mất nhiều ngày giờ mà chỉ có vấn đề quân giới, mỗi khi nghĩ đến, ai nấy bức rức lo âu, cám cảnh mình thiếu mất một món thứ nhất cần dùng, rồi nhớ lại chuyện Châu lang đời xưa nếu không có ngọn gió đông thì lấy gì mà đánh trận Xích Bích.

*

Cách không bao lâu, bỗng dưng có những tiếng súng nổ ở Lữ Thuận, Liêu Đông, lướt theo sóng gió vang dội tới đây làm rung động chói chát lỗ tai anh em chúng tôi. Trận Nga - Nhật chiến tranh (1904) mà Nhật đại thắng thật có chỗ hay cho chúng tôi rất lớn. Trong óc chúng tôi đến đây có một thế giới mới lạ mở rạ Nước Nam ta trước khi chưa có Pháp quốc bảo hộ, chỉ biết thế gian này có nước Tàu mà thôi. Tới lúc có Pháp quốc bảo hộ ta rồi thì ta lại chỉ biết có Pháp quốc. Thế giới đổi dời, phong trào mới lạ, thật bà con ta chưa hề mộng tưởng tới đó. Chúng tôi bôn tẩu quốc sự bao lâu, nghĩ có mất xác rụng đầu cũng chẳng sợ, nhưng bất quá là bị cái thiên lương vì nước lo toan nó bắt buộc mình phải vậy đó thôi, chứ đến quy mô xây dựng độc lập ra sao, thì lúc ấy chúng tôi vẫn còn mơ màng như người đi giữa đám sương sa mịt mù vậy.

Từ hồi bỏ nước đi ra ngoài, đầu óc mắt tai mình mới là bắt đầu biến đổi. Nhưng không thể nào không bảo được rằng đó là nhờ trận Nhật - Nga đánh nhau đã làm vang bóng cho tâm não chúng tôi. Than ôi! Đến giữa thế kỷ 19, gió Mỹ mưa Âu đã làm ồn ào vũ trụ, vậy mà ngó lại nước mình vẫn còn đang ở trong cơn mơ mộng ngủ say. Lúc bấy giờ dân ta còn mù mịt chuyện đời đã đành, không trách gì được. Nhưng ngay đến hạng người trồi đầu khét tiếng như tôi mà cũng như ếch nằm đáy giếng, khiến ở trong hang, có hiểu biết chuyện đời là gì đâu Nghĩ trong thế giới có thứ người đáng buồn cười mà cũng đáng thương xót, không còn ai hơn bà con nước mình.

Là bởi nước mình thuở trước chỉ đóng cửa ngồi nhà, trăm điều kiến văn gì, quanh quẩn trong vòng chữ nghĩa thi cử Hán học mà thôi; vậy cứ bảo ngay quốc dân mình là bọn tai điếc mắt đui, cũng không phải là nói quá đáng chút nào. Kịp đến khi có người Pháp sang xâm lược, dân ta cũng vẫn còn mắt đui tai điếc. Nếu không có tiếng súng nổ đùng đùng ở Lữ Thuận đánh thức, thì có lẽ ta cũng chưa biết ngoài nước Pháp ra còn thế giới nào khác nữa.

Sau lúc Nhật - Nga khai chiến, khoảng giữa hai năm Giáp Thìn (1904), Ất Tỵ (1905), cuộc cạnh tranh phấn đấu giữa người Âu người Á, da trắng da vàng, làm cho chúng tôi phải giật mình tỉnh ngủ. Chí hướng chúng tôi càng thêm nồng nàn hăng hái. Song chỉ khổ một nỗi là bị vấn đề quân giới ngăn trở khó khăn, cho nên tới đây chúng tôi phải gắp tìm cách nào giải quyết cho xong.

*

Hạ tuần tháng 10 năm Giáp Thìn (1904), các tay lãnh tụ trong đảng mở cuộc đại hội ở tỉnh Quảng Nam, lấy sơn trang Nam Thạnh làm nơi khai hội. Nhận thấy chỗ này gần kinh đô Huế, tất ông Hội chủ chúng tôi có thể lén tới nhóm hội được.

Lúc đó ông Tăng Bạt Hổ mới ở Hải Phòng vô, trong đảng thêm ra một tay kiện tướng, ai nấy vui vẻ hăng hái lạ thường.

Các lãnh tụ đều nói vấn đề quân giới nếu không có nước ngoài giúp mình thì không xong. Lấy chỗ quan hệ về lịch sử, địa dư, nòi giống mà nói, có thể giúp ta được không ai khác hơn là Trung Quốc. Nhưng từ trận thua ở Lạng Sơn hồi năm Giáp Thân trở đi, Trung Quốc ký điều ước Bắc Kinh, đã phải đem cái chủ quyền phiên thuộc nước Nam mà nhường đứt cho Pháp rồi. Đến việc Hàm Nghi xuất bôn, trong khoảng mấy năm Dậu, Tuất, thiếu gì các cụ nhà ta chạy sang Trung Quốc cầu viện, nhưng đều bặt mất tin tức. Gương trước mới đó không xa, nước Tàu chẳng giúp gì cho ta được đâu mà mong, vô ích.

Chúng tôi bàn định với nhau, chỉ có cầu viện Nhật Bản. Lúc ấy Nhật Bản mới phát lên hùng cường mà họ cũng là một dân tộc da vàng ở châu Á như ta, lại vừa mới đánh thắng Nga xong, không chừng họ có ý muốn làm bá chủ cả châu Á, vậy thì họ giúp ta để tước bớt khí lực của châu Âu đi, cũng có điều lợi cho họ vậy. Nếu ta sang kêu ca thống thiết với họ, tưởng gì chớ món quân giới, hoặc cho ta mượn, hoặc giúp ta mua, không khó khiết chi!

Ai nấy bàn bạc nhất định như vậy rồi, bèn tính cử một người làm toàn quyền đại biểu đem bức thư của ông Hội chủ qua Nhật lo việc khí giới.

Hồi đó, công việc trong đảng đang cần người có tài làm sứ, nên chi toàn hội cùng cử tôi làm chức đại biểu đi Nhật.



[Thông tin 1 nguồn tham khảo đã được ẩn]
tửu tận tình do tại