Mạc Phi

1. Lớn bởi rau nhiều giỏ

Nay hãy kể từ trước đến sau
Kể chuyện qua về bù chuyện tới
Kể từ thời ấy ngày xưa...

Kể từ thuở đôi ta nằm lòng mẹ bên phải
5. Ở lòng mẹ bên trái
Mẹ em yêu và mẹ anh yêu
Thèm ăn gỏi cá chua
Bé xinh vào lòng mẹ hai tháng
Mẹ yêu thèm ăn dở chua me
10. Bé xinh vào lòng mẹ ba tháng
Mẹ yêu thèm ăn ăn gỏi cá diếc
Bé xinh vào lòng mẹ bốn tháng
Mẹ yêu thèm ăn gỏi cá trắm
Bé xinh vào lòng mẹ năm tháng
15. Mẹ yêu thèm ăn gỏi cá pộc
Bé xinh vào lòng mẹ sáu tháng
Mẹ yêu thèm ăn gỏi cá chày
Bé xinh vào lòng mẹ bảy tháng
Mẹ yêu thèm ăn gỏi cá mương
20. Bé xinh vào lòng mẹ tám tháng
Mẹ yêu thèm ăn gỏi cá vũ
Bé xinh vào lòng mẹ chín tháng
Đã qua mười tháng chờ
Đã đủ chín tháng đợi
25. Mười tháng chờ đôi ta ra đời ăn cơm
Chín tháng đợi đôi ta ra đời bú mẹ
Rơi sấp thành bé trai
Rơi ngửa em yêu thành bé gái
Ba tháng biết ngồi vịn
30. Sáu tháng biết ngồi vững
Con giẫy đạp trên nôi khóc oa
Con giật mình trong chăn khóc thét
Tuổi còn thơ ôm cổ mẹ chăn gà
Bám vai mẹ chăn lợn
35. Đeo cổ bác ăn cơm
Đòi hái dâu theo mẹ
Biết lẫy sợ rơi thang
Biết chững e ngã sàn
Biết đi lo trâu húc
40. Kể từ thuở đôi ta lẫm chẫm
Còn bé dại thơ ngây
Đi một mình nhớ mẹ
Cạnh dây trâu khóc dòng
Cõng dưa bở thay em
45. Dây leo căng cột nhà làm vải
Vải đứt kêu mẹ xem
Rồi đôi ta đào đất san nền
Cưỡi bông lau phi ngựa
Quấy mẹ vòi nằm bên
50. Thuở đôi ta còn vầy cá trên mâm
Còn bắt cá trong chậu
Đuôi cá đập tay trái ta rủ nhau cười
Đuôi cá đập tay phải ta đua nhau khóc
Áo đen bọc cát mềm
55. Áo trắng bọc cát mịn
Trông tả tơi nhuốc nhem
Thấy người áo vắt lưng chạy liền
Bố mẹ sai ra quản quên thưa
Sai ra sàn thụt ngã
60. Sai từ bếp vào buồng quên lời
Kể từ khi con người xách chùm quả qua mắt
Xách giỏ cá qua mặt
Bố mẹ mong người giúp mong phí
Đợi người cho đợi uổng
65. Bố yêu và mẹ yêu mới nói:
- “Con mẹ lớn bởi rau nhiều giỏ
Khoẻ bởi măng nhiều ngọn
Con người lớn bởi vạn đùi trâu
Lớn bởi triệu đùi voi”
70. Mười tuổi em đang lớn thành gái
Anh cũng lớn thành trai
Mười ba tuổi em biết bắt cá suối
Mười bốn biết nhuộm răng đen làm duyên
Biết may áo che vú
75. Biết dành tóc làm độn
Óng ả lên sàn nhóm lửa
Anh mười ba biết cắt sáo
Mười bốn biết cắt đàn môi
Đàn môi đồng hai mươi bốn chiếc
80. Sáo vui réo rắt được hai mươi hai
Đôi ta như gốc cải xanh, như tàu dong mượt
Công mẹ cha nuôi lớn cùng thời
Yêu nhau như thuở mới ra đời
Trao duyên gửi nghĩa từ hồi còn thơ
85. Anh đi áo chùm đầu ra sàn
Áo vắt vai xuống thang
Vung tay bước qua rào tìm bạn
Đôi ta gặp nhau nơi sàn hoa
Tâm tình bên bếp lửa
90. Chuyện nối chuyện mau qua
Đêm tiếp đêm mặn mà
Đôi ta ngồi khuống tận khi gà gáy
Đeo mộng về nhà lúc xế vầng trăng
Bốn phía sa mù dâng
95. Mịt mùng sương buông lấp mái


2. Lời hẹn hò bền chắc, tình đôi ta nhuyễn chặt

Lời hẹn hò bền chắc
Tình đôi ta nhuyễn chặt
Chung trái tim không thể sẻ đôi!
Chỉ sợ đẵn cây không thuận hướng
100. Ngả cây không xuôi chiều
Đan sọt còn lo lỗi mắt
Yêu nhau sợ Then không thương
Then thương sợ trời cao không giúp
Trời giúp sợ mẹ cha không ưng
105. Cây không ngả sợ cha em cứ bắt phải ngả
Lòng không yêu sợ mẹ em cứ bắt phải yêu
Thương thay chim thô lốc ngực nâu
Chim gõ kiến ngực vằn
Gà lôi ngực lốm đốm
110. Đi đằng sau ngóng đợi không đợi
Đi ngả trước mong dừng chẳng dừng
Càng mong dừng càng vun vút bay xa
Ước sao anh mọc cánh
Như rồng thiêng bay tung
115. Lượn khắp trời tìm đến sàn hoa
Ta nhác trông nhau mắt liếc lệ sa
Anh ước cùng em dựng nhà
Nhưng e làm nhà rách người mắng
Dựng nhà hoang người chê
120. Người qua trước ngõ người cười
Mẹ yêu anh mới nói:
- “Áo thuở nhỏ đưa đây mẹ bói
Quẻ bói này hai bốn một năm
Lấy được nhau thuận vợ thuận chồng!”
125. Yêu em, anh quyết được
Đã thương nhau quyết lấy
Anh mới đi kiếm lúa ngoài đồng
Đi kiếm cá ngoài sông
Chài ba sải, anh buông xuống hồ
130. Lưới muôn mắt, anh giăng xuống nước
Đứng mũi thuyền anh liệng chài tơ
Ngồi lái thuyền anh so lưới sợi
Số may được trắm chiên chép đỏ
Được cá to cá nhỏ từng đàn
135. Đẹp lòng anh quay về bản
Cá to đưa mẹ thái ướp chua
Cá nhỏ sấy khô xát muối
Cá giàn trên đã đủ, thừa đủ
Gà vịt kia đã nhiều thực nhiều
140. Anh mới đi Tà Bú mua đĩa
Đi Tà Hè mua tơ
Đi Tà Sại mua cau
Mua cau cau cả buồng sai quả
Mua trầu muôn lá gói mang về
145. Dạm người yêu thay lời thương nhớ
Anh chạy tìm ông mối bà mai
Kẻ khéo giúp gói cau không úa
Người khéo hỏi lời thương không phai
Giỏi mối mai cho đôi ta đẹp lứa em ơi!
150. Anh chặt giang về đan lồng gà
Chặt mai về đan giỏ cá
Cắt dong muôn lá gói trầu
Kịp đến ngày lành và bữa tốt
Năm đi và tháng trôi
155. Gói trầu nhỏ anh mang tới gửi
Gói cau con tới dạm
Dây trầu không xin được cuốn leo
Gói cau lên quản trước tưng bừng
Muôn tiếng đến sàn sau rộn rã
160. Búi tóc mượt, anh trải ra giữa quản
Búi tóc dài anh buông xuống giữa nhà
Anh lạy cha em bốn lạy
Nộp mẹ em bốn lễ
Xin làm gà gô, cun cút cổ trơn
165. Làm rể quý, rể yêu nằm quản
Cha em trên giường cao không đáp
Mẹ em nơi giường thấp làm thinh
Rồi cha em và mẹ em mới bảo:
- “Người như kia và mặt như vậy
170. Chẳng đáng đội nón giấy Mường Púa ven sông
Không đáng ở nhà ta ngồi quản đan chài
Quay về với họ nội họ ngoại
Quay về nhà cũ đi đi!”
Anh đã tính mà tính không đủ
175. Anh đã lo mà lo chẳng tròn
Tay trái cầm gói cau lau mắt
Tay phải xách giỏ cá thẹn thùng
Anh bẽn lẽn quay về nhà cũ
Cúi mặt nước mắt rỏ
180. Ngẩng lên hàng lệ rưng
Nước mắt rơi đầm gối
Hàng lệ rơi thấm đệm
Ngày rồi đêm héo hắt khóc ròng

      *

Khi ấy con người đi kiếm lúa ngoài đồng
185. Đi kiếm cá ven sông
Cá ven sông được toàn cá chết
Người mạng về lạng thái ướp chua
Mổ mổ moi moi đổ chĩnh
Con người đi Tà Bú mua đĩa
190. Đi Tà Hè mua tơ
Đi Tà Sại mua cau
Cau Mường Sại úa héo lìa buồng
Trầu Mường Trai rụng buông khỏi cuống
Mua cau cau rời buồng héo quắt
195. Trầu rơi vàng, trăm lá gói ôm đi
Con người cắt lá chuối gói gừng
Cắt lá dong gói xôi
Cắt lá tạu gói thuốc lào khô
Ngày lành và bữa tốt
200. Năm đi và tháng trôi
Giữa mùa khắp nơi dạm cưới
Gói trầu nhỏ người mang tới gửi
Gói cau con tới dạm
Dây trầu không xin được cuốn leo
205. Gói cau lên cửa trước rầm rầm
Muôn tiếng đến sàn sau hối hả
Mối lái ngược xuôi vội vã
Búi tóc mượt người trải ra giữa quản
Búi tóc dài người rũ xuống giữa nhà
210. Rằng người đẹp tóc buông thấm gót
Phắt đắn lên đầu trơn trọc lốc
Con người búi tóc nhỏ không thành
Búi tóc to không nổi
Người lạy cha em bốn lạy
215. Lễ mẹ cha em vô hồi
Xin là gà gô cun cút cổ trơn
Làm rể quý rể yêu nằm quản
Cha em ngồi giường trên ưng ý
Mẹ em ngồi giường dưới đáp lời
220. Lời nên lời chắc tựa tấm chiên
Lời liền như chiếc chiếu
Lời chắc đanh như dao sắc chặt dong.


3. Gói cau con tới dạm

Mẹ cha ưng gả khi em còn trên nương
Khi em đang ngoài ruộng
225. Chiều tới khi mặt trời rụng
Mặt trời rơi xuống thấp
Mặt trời sát mặt phai
Mặt trời qua sàn ngoài người thương
Mặt trời quấn ngọn giang sắp lặn
230. Mặt trời quấn ngọn tre, ngọn bương sắp tắt
Mặt trời lặn mặt trời không gọi
Mặt trời đi mặt trời không chờ
Mặt trời khuất mây mờ sập tối
Em tuốt dao chặt củi
235. Chặt củi, chặt củi dâu
Sắp củi sắp cho bõ gánh
Kiếm củi kiếm hai bó
Kiếm củi kiếm ba bó
Một bó để mẹ yêu ninh xôi
240. Một bó cho mẹ yêu nấu rượu
Một bó dành nhen lửa sàn hoa
Lửa sàn hoa để bạn trai xa hơ áo
Em chẻ đóm chờ mồi thuốc anh yêu
Em trở về em gọi:
245. - “Về nhà thôi vía hỡi!
Về với cây sào giang vắt khăn
Về với cây sào lăn vắt áo
Về giã gạo hai cối bữa chiều
Về giã gạo thêm cơm bữa sáng
250. Về nằm đệm mẹp đen
Về nằm đệm mẹp đỏ
Về nằm bên mẹ hiền
Vía anh yêu đừng nằm nơi gốc lau
Đừng ngủ sau gốc sậy
255. Hỡi vía anh yêu về nhà theo nhau!”
Em khoác lẵng em gánh củi
Vừa đeo dưa vừa xách bầu
Về tới bản thấy lạ sao!
Em hạ củi xuống gầm
260. Em bỏ đòn dưới sàn
Em đặt bước lên thang gỗ lát
Vào thẳng nơi mẹ ngủ buồng trong
Em cởi dao để buồng giữa
Tháo piêu vứt buồng ngoài
265. Ra sàn sau nhấc đòn
Ra sàn ngoài tìm ống
Cúi mặt đi xuống bến
Ngoảnh mặt về vực lớn xanh trong
Xuống bến tìm đá nháp không thấy
270. Xuống nước tìm đá kỳ không được
Về nhà tìm kẻ thân bàn bạc không xong
Ống nước tròn vục nửa
Ống nước muột múc lưng
Cánh tay thon sắp gánh nâng đòn
275. Chân trái em bước đi
Chân phải em bước tới
Về nhà em bước về
Đặt gánh giữa sàn sau
Để đòn nơi sàn ngoài
280. Rồi em yêu mới hỏi:
- “Con mẹ nay bụng đói
Ăn còn phần cơm canh?
Bữa sớm bữa chiều có để dành cho con không mẹ?”
Mẹ yêu em bèn đáp:
285. - “Canh gà để trên giàn
Canh cá phần con trong chạn
Còn giỏ cơm treo trên móc đằng kia!”
Em thấy gói dong chen gói cá
Gói dong kín gói gà
290. Gói trầu không bắt chéo
Gói dong dày gói xôi
Và thuốc lào khô gói bằng lá tạu
Em yêu bèn hỏi:
- “Xá Núi Chíp mang bán?
295. Người Xá Xăm Cằm đem đổi phải không?”
Mẹ yêu em đáp:
- “Người Xá Núi Chíp không mang tới bán
Người Xá Xăm Cằm không mang tới đổi
Đây gói trầu nhỏ người mang tới gửi
300. Gói cau con tới dạm
Dây trầu không ràng cuốn tình con
Con mẹ có chồng đừng làm nũng
Đẹp lứa đôi đừng vòi quấy mẹ hiền
Con mẹ chớ nghe lời vịt
305. Nghe lời vịt mất trứng
Nghe lời gà mất vườn
Nghe lời gièm pha mất anh mất em
Chớ nghe ông xui dại với bà xui khôn
Lời ông xui dại không đủ bữa
310. Lời bà xui khôn không đủ làn
Người không xui nên cửa rộng nhà sang
Con hãy xem gốc cải mọc tươi xanh giữa chuôm
Lũ bướm con lượn tìm cành đậu
Châu chấu chết gì bông lúa không buông
315. Cha già không khoẻ nữa
Mẹ cũng yếu sức rồi
Mẹ cha đợi ăn giỏ rau xanh
Đợi ăn sức rể út
Chờ ăn giỏ cá trắm rể yêu
320. Bằng ấy điều con gái quý mẹ ơi hãy nghĩ!”
Em đã nghĩ mà nghĩ không đủ
Em đã lo mà lo chẳng tròn
Em lập cập chạy ra sàn
Mâm cơm chiều dọn vội
325. Nghĩ đến anh mà nát ruột gan
Như nặn nến sáp không nên
Như ôm cây to không xuể
Em lập cập chạy vào đằng quản
Cất tiếng xa gần trách chú:
330. - “Giúp cháu với bác trai gái nhà trên
Giúp cháu với ơi chú ơi thím nhà dưới!”
- “Chúng ta không giúp nổi cháu ơi!
Ta đã ăn gói trầu nhỏ người mang tới gửi
Gói cau con người mang tới dạm
335. Dây trầu không người đã tới cuốn leo!”
Em yêu lại kêu:
- “Giúp tôi với hỡi chị em dâu rể trong nhà!”
Chị em dâu rể trong nhà cũng đáp:
- “Không giúp được em ơi!
340. Ta cũng ăn gói trầu nhỏ người mang tới
Gói cau con người mang tới dạm
Dây trầu không người đã tới cuốn leo!
Nghe chim cu trên ngọn cây cúc cu
Cũng đừng khóc cô ơi!
345. Cây tre nó thành giấy
Cây nứa nó thành ống
Con gái thành nàng dâu
Bố gả chồng cho đừng chối cô à!
Kiếp gà cỏ chớ chọn cành đậu
350. Chọn cành sẽ được cành giang
Gái đến thời chẳng nên kén chồng
Kén chồng kén phải chồng Xá
Lựa dao lựa phải dao quằn
Ngẩng mặt lên e người cũ cười chê
355. Chi bằng nghe cha nghe mẹ
Nón đẹp che đầu sớm hôm thong thả
Không nghe lời mẹ lời cha
Cào cỏ nương xa đầu be lá chuối
Lời nhân tình bao giờ chả bùi
360. Máng nghiêng nước rỏ giọt
Đường đổ khe khẽ vun
Cô út ơi hãy lắng cơn buồn nghĩ kỹ
Cô út đứng nghe lời chim chim can co cán có
Mà lỡ mùa gieo mạ
365. Nghe lời tình lỡ vụ làm ăn
Phải chuyện đau lòng chớ khóc
Bố gả chồng cho rồi sẽ cửa cao nhà rộng cô ơi!”
Lời đã trao lời liền như chiếc chiếu
Lời chắc đanh như dao sắc chặt dong
370. Như lá dong kia đã lót ủ men nồng
Dẫu van xin cha cũng không buông không thả
Ngẫm thân em chỉ bằng thân con bọ ngựa
Bằng con chẫu chuộc thôi
Như cơn mưa giông ngoài trời
375. Như nước ngập núi đồi khó lội
Như nước dâng tràn bờ khó bơi
Em đã tính mà tính không đủ
Em đã lo mà lo chẳng tròn
Đành liều mượn dao người chặt cây
380. Mượn rựa người đẵn củi
Mượn sức người ta cấy cày
Lúa đầy bịch mới đuổi nó ra
Thóc đổ bồ mới hất nó về
Đuổi không về sợi chỉ rối không cho vướng
385. Vải đẹp trơn khổ tám không chia
Trơ một mảnh khăn từ nhà nó mang tới
Trần manh áo mới từ mẹ nó may cho
Chuyện dang dở người ta thích nói cứ nói
Duyên không thành người ta thích chê cứ chê
390. Hàm răng sít ai muốn mắng cứ mắng
Hàm răng đen ai muốn nhe cứ nhe
Người mắng suốt tối người khấn hộ
Người nhiếc suốt ngày người cầu cho!

      *

Em bỗng thành vợ người nghĩa nặng
395. Bỗng thành dâu của người nghĩa dày!
Phút giây pí pặp chồng giắt lên đầu gianh
Pí lão gài trong kẽ mái
Móc nón đeo lên vách giữa
Kèn la treo gần cửa sồ
400. Rồi vác rựa đi phạt cây đeo dao đi phát vườn
Thành rể lớn trong nhà nuôi bố
Em đã tính mà tính không đủ
Em đã lo mà lo chẳng tròn
405. Làm không nổi, sống coi như chết
Như ăn lá ngón lìa đời
Như nậy đá to đá sập
Vần đá tảng đè tay
Đè tay đè tay phải ngón út
410. Máu không rớt mà đau tận ruột
Máu không rơi mà buốt tận tim
Đau trong ruột không người đoái hoài
Buốt trong tim thăm hỏi nào ai?
Xót xa em chùm trăn thầm khóc
415. Cúi mặt nước mắt rỏ
Ngẩng lên hàng lệ rưng
Nước mắt rỏ hai dòng
Rỏ ba dòng
Dòng rơi đằng trước đủ rửa rau muôn rỏ
420. Dòng rơi đằng sau đủ rửa rau muôn vườn.

      *

Thương ngón tay thon lá hành
Đuôi mắt đẹp dài như lá trầu xanh
Anh yêu em lời ước nguyền kia vẫn nhớ
Nhớ chắc chắn như gà con nhặt tấm
425. Nhớ khăng khăng tình son sắt còn đeo
Như xôi bỏng bọc lá tươi
Lá tươi bọc lá tươi càng nóng
Ước mong tha thiết càng nồng
Mong ở đó người ta thả trôi
430. Mong ở đơm, người ta trút nhẵn
Mong ở bạn tình người tranh lấy mất rồi
Anh đã tính mà tính không đủ
Anh đã lo mà lo chẳng tròn
Hai núm một chài khó liệng
435. Mười đêm, cá lượn đàn cuối thác chài buông không tròn
Một kẻ đoi lòng khó nghĩ
Một mình nghĩ không tới
Một mình suy không cùng
Chưa được một với đã mất một sải
440. Than ôi! Anh muốn ăn gạo bịch to cố chữa
Muốn ăn dưa vườn lớn cố rào
Ngờ đâu em ngả vào phía khác phụ nhau!
Bạn tình hỡi người yêu anh ơi!
Khác nào hoa tươi đỉnh núi
445. Mắt nhìn, tay vươn chẳng tới
Ta ước tay ngắn như tay vượn
Mà tay ta lại dài như tay cóc
Ta ước phép lớn như phép rồng
Phép cả như phép trời
450. Phép cao như phép Mạnh Tông
Phép nhổ cây đỉnh núi
Cây giữa rừng mang trồng giữa bản
Biến em yêu thành vợ quý trong nhà
Thoả lòng ta mong mỏi bấy nay
455. Ta ước mọc cánh bay cánh quạ
Mắt tinh tường mắt én
Lượn khắp vòm trời đỗ ngọn cây thơm
Ta ước cánh ta như cánh ve đen vàng
Bay muôn phương tìm xem thử mệnh nàng
460. Mệnh nàng xa ta một với hay xa ta một sải?
Xa một sải ta kéo gần một với
Xa một với ta kéo gần một gang
Xa một gang đoi mệnh gắn liền
Em ơi anh đã tính mà tính không đủ
465. Anh đã lo mà lo chẳng tròn
Người ta trầu vàng cau rụng
Gừng già quắt gói lá dong thô
Trèo lên quản cha mẹ em vui mừng hớn hở
Còn anh cau cả buồng sai quả
470. Trầu xanh tươi muôn lá gói mang về
Bước lên quản cha mẹ em hất xuống
Cha mẹ em mới nói:
- “Giống me rừng đất người chín nẫu cành thấp
Còn quả me nhà chín rực cành cao
475. Con gái yêu tao phải giá bằng voi mới gả!”
Giá bằng voi thôi đành lảng xa
Nếu giá bằng trâu còn có nổi may ra
Thu vét cửa nhà cố khi cũng đủ
Than ôi! Số đua số không cùng
480. Phận thi phận không nổi
Cây ganh cây gãy ngọn ngang chừng
Đâu phải quả trong rừng ngắt trộm
Rau trong núi tranh nhau
Bạc không nặng bằng người giành em yêu được sao?
485. Đôi ta tình sâu dày nỡ rời?
Khi ốm đau phải được cầm tay nhau săn sóc em ơi!


4. Đi buôn lấy tiền về cưới người tình

Anh thấy tủi mới đi Lào
Anh cầm sào bởi nghĩ đau lòng phận khó
Mới đeo túi xuống nhà đi buôn
490. Đi buôn, buôn sắt Lào
Đi bán, bán lưỡi mai
Quanh khắp trời tìm sắt Tông Puỗn
Tìm sắt được sắt Tông Puỗn bền sắc
Chọn mai, được mai lòng máng tốt của Lào
495. Anh đi buôn sẽ đi tận mường Tông Tênh trời vằn
Mường Tông Lang trời trũng
Mường chật chội giơ lá chuối che đầu
Có khi được thấy trời mở cửa xuống sàn
Trời ra cửa sổ ngó xem
500. Phân bạc được bốn muôn con ngựa
Lưỡi dao mẻ được bốn vạn con trâu
Nhờ phúc lành em yêu còn được lãi hơn lãi nữa biết đâu!
Buổi anh sắp đi anh còn tìm ngày
Tìm ngày được ngày huộng
505. Mái gà kêu tao tác anh quay...
Anh quay về tìm ngày được ngày tấu
Đầu gối va khuôn cửa anh quay...
Anh quay về tìm ngày được ngày cá
Gấu quần vướng búi riềng anh quay...
510. Anh quay về tìm ngày được ngày cáp
Mới đeo gươm khoác túi xuống nhà
Anh đi thấy cáo mặt trắng biết gật gù khấn.
Bìm bịp biết đâm chày nhún nhảy
Chim tực tữ kêu rừng sâu khe núi
515. Chim chót bóp kêu bạn đường sánh đôi
Mới thấy trời mở cửa xuống sàn
Trời ra cửa sổ ngó xem
Phân bạc được bốn muôn con ngựa
Lưỡi dao anh đổi được bốn vạn con trâu
520. Nhờ phúc lành em yêu còn được lãi nhiều nữa
Nhờ phúc đẹp em thương còn được lãi nhiều hơn
Anh đuổi trâu về thong dong
Cưỡi ngựa về rầm rầm
Núi tiếp núi trập trùng
525. Khe tiếp khe gập ghềnh đá dựng
Kẽ mắt đứt vì tuôn lệ nhớ
Nhớ em yêu đằng đẵng xa xôi...
Nghe hổ báo rừng sâu gầm thét
Chim chót bóp kêu bạn đường sánh đôi
530. Dạ bồn chồn như làm ruộng cuối vụ
Cấy ngày kia mà gieo mạ bữa mai
Anh nhớ mong em không cạn không nguôi
Vào đồi rậm rừng quang hú gọi:
- “Vía em yêu hỡi!”

      *

Em vẫn ngồi cạnh thang em đợi
535. Em vẫn ngồi đầu cối em mong
Đợi anh về vò võ ngóng trông
Anh ngỡ tưởng vườn gừng đã thành vườn nghệ
Bạn tình xưa đã về nhà chồng
Nhưng trái tim lớn em còn treo đó
540. Trái tim con còn bện chỉ xe đôi
Người đi xa nhưng vía quấn không rời
Dây trầu không đã vượt cỏ leo giàn
Khoai năm qua đã lên quá ngọn giang
Lời hẹn thương đôi lứa không lay không chuyển
545. Không rớt rơi dù một dây tơ nhện em ởi!
Anh dồn bò buộc nơi cột trước
Anh dồn trâu buộc nơi cột ngoài
Anh lùa ngựa buộc nơi cột trong
Yêu em anh dặn em hết nhẽ
550. Thương em anh dặn em hết lời
- “Em cố khoẻ cố vui
Yên lòng đợi
Đợi anh vài tháng thôi
Vào rừng thấy nõn sẹ sa nhân đừng nhổ
555. Đừng phạt mầm măng nứa măng tre
Gặp trai lạ đừng đùa bỡn nhắn nhe
Trai quan kệ gái quan nô giỡn
Trai quan mặc gái quan ngồi kề
Trai bản ta để gái bản bên trò chuyện
560. Lìa anh, em đừng ngủ chạ
Xa anh, em đừng nằm đôi
Đợi anh về nằm đôi
Đợi anh về ta chung chăn gối
Anh đi bán bò tận nguồn tơ
565. Đến tận So, Là bán ngựa
Có khi một con bò được nén bạc hơn
Một con trâu được nén bạc rưỡi
Con ngựa đen được hai mươi bốn nén tròn
Bạc mười nén anh sẽ chuộc em về
570. Vải năm trăm anh sẽ cởi em ra
Dù thành vợ người ta cứ xẻ lòng chờ em ạ!
Mùa hoa bưởi, ngắt hoa bưởi ngồi mong
Mùa hoa vông, ngắt hoa vông ngồi đợi
Mùa hoa mạ, ngắt hoa mạ ngồi chờ
575. Hoa sắp héo, sương mai em nhúng
Hoa sắp tàn, nước rượu em ngâm
Hoa sắp úa, khăn đào em gói
Hoa gói khăn đào hai mươi năm không phai
Mười chín đời tạo quan vẫn thắm
580. Đôi ta yêu nhau lấy gì gửi mặt?
Gửi vải sợ vải sờn
Gửi đàn sợ đàn gãy
Gửi bạc vụn sợ không đáng lòng
Gửi bạc nén? Nhưng anh của khó nhà không!
585. Gửi vật tre mây sợ hóp
Đôi ta yêu nhau anh gửi em chiếc đàn môi đồng
Còn thương anh đàn môi đồng nhớ mãi
Duyên mai sau đàn môi đây hãy lấy nhận người
Cất kỹ trong lòng em ơi đừng nhầm lẫn nhận sai!
590. Con khóc giơ đàn môi dỗ nín
Ngày về trời treo trên cổ ngựa bay
Đàn bay lên thành một cánh bướm vàng
Lời thương đặt trong lòng đừng phai
Trầu têm đặt trong giỏ đừng úa
595. Lạc phương trời đừng buồn
Vòng bảy cõi mường xa đừng đổi thay!”
Em yêu mới nói:
- “Anh lên đường í liễng của em ơi đừng ốm
Vượt rừng cây đừng mỏi đừng đau
600. Đừng đi xa quá dãi dầu
Đi xa dầu dãi biết đâu mà lường
Thuốc độc người trộn trong cơm
Đi buôn chớ lâu ngày đằng đẵng
Lúa nên đồ cha sẽ ngắt về đồ
605. Em nên cho cha sẽ thuận đem cho?
Gạo chưa hết hãy làm cho hết
Gạo đang còn hãy vãi theo thuyền
Muối không hết hãy rải theo sông
Chẵn bảy hôm rủ nhau quay lại
610. Đủ chín ngày anh gọi bạn quay về!”

      *

Vừa đi vừa ngoảnh lại
Vừa đi vừa ngoái trông
Chân bước xa lòng càng đau nhớ
Anh dồn bò lên ngọn Khau Vai
615. Lùa trâu lên ngọn Khau Cả
Cưỡi ngựa lên Khau Dướng cao vời
Chân bò vướng cành mây
Trâu bước vướng cành si
Ngựa đi vướng cành móc
620. Trâu anh sao không dậy ăn sớm?
Ngựa ô chê lá nõn thơm tươi?
Anh ngắt lá xanh anh ngồi
Bẻ cây giữa đèo anh bói
Quẻ bói này hai bốn một năm
625. Những tưởng ma trên trời muốn ăn cỗ trâu
Hồn ông bà đòi ăn lợn cúng
Hồn tổ tiên thèm bữa rượu đôi gà
Hay đâu vía em yêu theo bước chân ngựa
Vía em thương dõi vết chân trâu
630. - “Em yêu đang ở nhà mong nhớ!
Quả cau vân bổ mười
Quả cau tươi bổ năm
Ném đằng sau vía đeo bước ngựa về ăn
Ném đằng trước vía bám bước trâu về nhận
635. Em yêu đang ở nhà mong nhớ
Xin hãy nán lòng chờ!”
Trâu anh liền chồm dậy ăn cỏ
Ngựa ô vơ lá nõn thơm tươi
Anh dồn trâu đi rầm rầm
640. Cưỡi ngựa đi băng băng
Núi tiếp núi mịt mùng
Gò tiếp gò khúc khuỷu
Bãi tiếp bãi trập trùng
Từng chục trăm núi thấp dài cao
645. Rời em lên Mường Lay
Biệt em lên Mường So
Đường vòng đường lượn khúc quanh co
Đường cheo leo mép vực
Cá dưới vực túm đen như cát
650. Hàng đàn đông cuối thác lượn lờ
Áo anh rách xơ bảy tấm
Nhưng trâu mang bán chưa lời
Hụt vốn chồng em sẽ cười
Ngựa tốt chưa ngang bạc mười nén
655. Vải năm trăm trâu khoẻ chưa bằng
Anh còn đi đằng đẵng xa em!


5. Người tình ở nhà bị ép gả chồng

Năm tiếp năm, năm trôi
Tháng tiếp tháng, tháng hết,
Măng đắng xanh đã nẩy lộc đâm chồi,
660. Cha đã dăng màn chia khoang dành chỗ,
Mẹ sắp xách tay em canh gà gáy khuya,
Lưỡi dao sắc mẹ sắp chặt cây tươi nhuộm vải,
Ngón tay kia thoăn thoắt sắp nhồi,
Nhồi lông vịt thêm chăn,
665. Nhồi hoa gianh thêm đệm,
Thành đệm êm đưa cô,
Thành chăn ấm đưa em,
Thành đồ cưới đẹp đưa dâu,
Cha em cầm gói cau tìm tháng,
670. Cầm gói trầu tìm ngày,
Tìm ngày, ngày cẩu coong,
Ngày hõong phữm và ngày hặp xảy,
Cha em mới nói:
- “Ngày hặp xảy đông gái nhiều trai,
675. Ngày hặp tai lắm trâu nhiều bò,
Mẹ em mới dịch đệm liền bên,
Kéo chăn em liền mép,
Em đã tính mà tính không đủ
Em đã lo mà lo không tròn
680. Làm chẳng nổi, sống coi như chết,
Như ăn lá ngón lìa đời”
Chồng em mới nói:
- “Trời cho thành lứa đôi,
Kết hai ta thành chồng thành vợ,
685. Ta lấy nhau, đệm nhỏ bằng lá gianh cũng mặc,
Chăn hẹp bằng lá cỏ cũng đành,
Được nhau rồi, đắp ngang nằm ngang,
Chồng kéo lại vợ co,
Con nhỏ khóc hai bên, dầu chết rét mặc nó!”
690. Chồng em lại nói:
- “Ta chắn suối to làm đập,
Chặn nước lớn bắt cá,
Ta cày ruộng để cha mẹ mình ấm no!”
Em đã tính mà tính không đủ
695. Em đã lo mà lo chẳng tròn,
Khóc vùi giữa bản không nên,
Gào giữa ban ngày sượng mặt,
Sẽ khóc ư? cười ư?
Khóc, người trong bản sẽ cười,
700. Cười, người trong mường sẽ nói,
Người sẽ qua dưới mái mỉa mai,
Năm tiếp năm, năm trôi, anh ơi!
Tháng tiếp tháng, tháng hết, anh ơi!
Đã sáu mùa lúa ruộng qua rồi,
705. Đã bảy mùa cá lũ trôi xuôi,
Cha em và mẹ em mới nói:
- “Cốm dẻo không thay cơm chiều,
Cốm thơm không thay cơm sáng,
Rể chẳng nuôi cha mẹ vợ đến già,
710. Sẽ đưa con gái yêu lên nhà rộng,
Cha mẹ cho con về nhà chồng, con ạ!”
Chồng em đi kiếm lúa ngoài đồng,
Đi kiếm cá ven sông,
Được cá chiên đem mổ,
715. Được cá trắm ướp chua;
Cá ướp chua lâu ngày đã chua,
Ngày lành và bữa tốt,
Năm đi và tháng trôi,
Cha em và mẹ em mới nói:
720. - “Năm nay năm đưa vịt tía về phủ,
Năm đưa gái lớn về nhà chồng,
Đưa dâu đưa tháng giêng”
Em yêu vội đáp:
- “Tháng giêng là tháng kiêng,
725. Gieo nương kê, chim chích đến nhặt,
Gieo nương bắp, khỉ đỏ về phá,
Vừa đặt nơm, con rãi cá đã cào,
Không đi, con không đến,
Không đến, con không lên,
730. Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng dưa gái về nhà chồng!”
Rồi mẹ yêu em nói:
- “Thế đưa dâu tháng mấy?
Đưa dâu đưa tháng hai....”
735. Em yêu vội đáp:
- “Tháng hai càng kiêng kỹ,
Sợ mệnh treo trên cao xanh không lành,
Khuôn đúc trên mường trời không để sống dai,
Phải đeo lếp quay về nhà ngoại,
740. Phải đeo sọt quay về nhà xưa,
Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
745. Rồi mẹ yêu em nói:
- “Thế đưa dâu tháng mấy?
Hay đưa dâu tháng ba....”
Em yêu vội đáp:
- “Tháng ba ruộng đang làm,
750. Nương đang cỏ,
Lại đang cắt vườn chàm,
Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
755. Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
Rồi mẹ em yêu nói:
- “Thế đưa dâu tháng mấy?
Hay đưa dâu tháng tư...”
Em yêu vội đáp:
760. - “Tháng tư bốn chân cửi còn lệch,
Đan sọt hay lỗi mắt,
Chuyện sắt son mà chẳng hợp đường tình,
Sợ thêm điều thiên hạ cười khinh,
Không đi, không, không đến,
765. Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
Rồi mẹ yêu em nói:
- “Thế đưa dâu tháng mấy?
770. Hay đưa dâu tháng năm...”
Em yêu vội đáp:
- “Tháng năm mặt chiêng to lặng tiếng,
Buồng thờ tạo So, Là lên nấm giữa sàn,
Nàng dâu thăm bản đi không trở lại,
775. Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
Mẹ em yêu bèn nói:
780. - “Đưa dâu con mẹ sẽ đưa tháng sáu...”
Em yêu vội đáp:
- “Tháng sáu nước trăm dòng đổ ruộng,
Dòng trăm thác reo vang
Sóng tung sóng dâng tràn,
785. Bàn hết nghìn ngày cũng không thanh thản,
Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
790. Mẹ em yêu bèn nói:
- “Đưa dâu con mẹ sẽ đưa tháng bảy!”
Em yêu vội đáp:
- “Tháng bảy vịt quý của con đang ấp,
Ngỗng quý của con đang nở;
795. Sợ con diều hâu nó lượn và con quạ nó bay,
Nó lượn nó bay, cắp vịt quý vịt thương đi mất,
Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
800. Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
Mẹ em yêu bèn nói:
- “Đưa dâu con mẹ sẽ đưa tháng tám!”
Em yêu vội đáp:
- “Tháng tám nắng thiêu cùng gió thổi,
805. Gió thổi rùng tim gan,
Mang con theo, sợ gió ốm xanh vàng,
Thân gái dặm trường biếng bứơc,
Đành bỏ con khóc lả sao đang?
Không đi, không, không đến,
810. Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
Mẹ em yêu bèn nói:
- “Đưa dâu ta sẽ đưa tháng chín!”
815. Em yêu vội đáp:
- “Tháng chín trời nóng nực, âm u,
Hùm beo rống trong rừng sâu kinh lạ,
Chóp bóp kêu trong khe núi mịt mù,
Không đi, không, không đến,
820. Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
Mẹ em yêu bèn nói:
- “Đưa dâu đưa tháng mười!”
825. - “Tháng mười lũ đỏ ngầu chảy xiết,
Ngập hết bãi hết bờ,
Thác dồn thác cuồn cuộn,
Sóng tiếp sóng lô xô,
Cát sỏi bồi bãi giữa,
830. E sớm thành gái goá bơ vơ,
Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
835. Mẹ em yêu bèn nói:
- “Đưa dâu đưa tháng một!”
- “Tháng một nấm bùi héo trên thân gỗ dút
Nấm dai khô trên vỏ gỗ vông,
Mẹ chồng chọn miếng ăn nghiệt ngã,
840. Cha chồng tính của nả chi ly,
Không đi, không, không đến,
Không đến, không, không lên,
Không phải tháng đưa vịt tía về phủ,
Không phải tháng đưa gái về nhà chồng!”
845. Mẹ em yêu mới nói:
- Đưa dâu con mẹ đưa tháng chạp vậy thôi!
Tháng chạp gốc cải già lá toả đuôi voi,
Bố chồng ngừng đan chài đón cháu,
Mẹ chồng buông tay cửi đón dâu...
850. Em biết lấy lời đâu chối nữa!
Ngày lành và bữa tốt,
Năm đi và tháng trôi,
Khắp nơi rập rìu reo, cười,
Tháng này tháng đưa vịt tía về phủ,
855. Tháng em phải về nhà chồng, anh ơi!
Chồng em đã gánh rượu tới bến
Đã quầy cau lên nhà,
Dọn bữa ăn to để cưới em đi,
Dọn bữa ăn nhỏ để cưới em về
860. Bạc mỏ Lay, chồng em mang đến,
Bạc mỏ So, mỏ Là chồng em mang lại,
Bảo mười nén đúng cân Lào
Rằng hai mươi nén, cân Kinh,
Ngờ đâu khi cân lại,
cha em chỉ được bốn nén chẵn!


6. Đi buôn lâu ngày chưa về

865. Ngày huộng một bữa rượu ra mắt,
Ngày hài tiếp bữa rượu đưa dâu,
Nhưng anh yêu còn mãi tận nguồn tơ bán trâu,
Tận mỏ So, mỏ Là bán ngựa,
Con bò đực, nén hơn,
870. Con trâu mộng, nén rưỡi,
Con ngựa ô, hai mươi nén tròn,
Bạc mười nén sẽ chuộc em về,
Vải năm trăm sẽ cởi em ra,
Bạc ba lạng, ta đúc chiếc sáo,
875. Bạc bốn lạng, ta đúc chiếc nhị,
Anh về nhà, quay về!
Một búi cây anh từng ngủ đậu,
Một bãi gò đều đã trải bàn cơm,
Lốc soái trộn cát buông thên muối,
880. Anh thấy vợ chồng nai nối đuôi nhau ăn cỏ đồi than,
Gặm cỏ gianh non mới mọc,
Súng đẹp, súng bền chắc,
Nỏ đẹp, tên thuốc nhọn, bước lên,
Nai sợ ngã, sợ chết,
885. - “Xin van người, người hỡi!
Xin chàng tài giỏi tha cho,
Gái má hồng đang chờ,
Gái thanh xuân đang đợi, chàng ơi!”
Anh bỗng rời cò súng không bắn,
890. Buông lẫy nỏ không bật,
Rẽ đi và qua đi,
Vòng đi và thẳng tới,
Anh thấy vợ chồng chim phượng đang ăn quả si,
Con đậu cành dưới chúi xuống ăn quả cành trên,
895. Con đậu cành trên chui lên ăn quả cành dưới,
Súng đẹp, súng bền chắc,
Nỏ đẹp, tên thuốc nhọn, bước lên,
Chim sợ ngã, sợ chết:
- “Xin van người, người hỡi!
900. Xin chàng tài giỏi tha cho,
Gái má hồng đang chờ,
Gái thanh xuân đang đợi, chàng ơi!”
Anh rẽ đi, qua đi,
Vòng đi và thẳng tới,
905. Anh thấy gà rừng ăn lúa đống,
Lợn cỏ ăn thóc phơi,
Súng đẹp, súng bền chắc,
Nỏ đẹp, tên thuốc nhọn, bước lên,
Chúng sợ ngã, sợ chết,
910. - “Xin van người, người hỡi,
Xin chàng tài giỏi tha cho,
Gái má hồng đang chờ,
Gái thanh xuân đang đợi, chàng ơi!”
Anh lại rời cò súng không bắn,
915. Buông lẫy nỏ không bật,
Rẽ đi và qua đi,
Vòng đi và thẳng tới,
Núi tiếp núi trập trùng,
Khe tiếp khe gập ghềnh đá đựng
920. Kẽ mắt đứt vì tuôn lệ nhớ,
Mấy chục trăm ngọn núi dài, cao!
Nai không lách, anh lách,
Nhím không chui, anh chui,
Don không vượt, anh vượt,
925. Rẽ rừng cỏ phăng phăng,
Mở rừng gai rào rào,
Đầy đầu trắng hoa móc,
Sàn đỉnh núi, sàn cô gái Xá,
Sàn cuối ghềnh, sàn của gái ma,
930. Gái ma ngắt chanh ném,
Anh không ngoái, không nhìn,
Rẽ đi và qua đi,
Vòng đi và thẳng tới,
Tới hiên trước nhà quan,
935. Tới sàn sau bạn tình,
Nhà bạn tình, tiếng nói nhốn nháo,
Nhà người yêu, tiếng cười nhao nhao,
Ngỡ tưởng chim reo ngọn quả,
Vàng anh mừng cánh hoa,
940. Còn tươi non như vừa hé bông đào,
Nhưng búi tóc mượt gái phương nào đã tới,
Anh vừa dò vừa hỏi:
- “Này, khách Mường Lay đâu tới
Khách Mường So Mường Là đâu lại, mẹ ơi?”
945. Mẹ anh yêu mới đáp:
- “Không, khách Mường Lay không tới,
Khách So, Là không lại, con ơi!
Chẳng qua tháng năm người khoét cối,
Tháng sáu người khoét máng,
950. Người gả chồng cho con gái đó thôi!”
Khi anh ra đi, cải chia cánh bướm,
Khi anh trở về, cải già đơm hoa;
Lâu ngày, em đã quen hơi hết lạ?
Lâu ngày, khăn piêu đen em còn vắt sào ngang,
955. Khi anh trở về, áo con nhỏ đã dăng dăng đầy sàn,
Dây trầu không cũng xạc xào rụng cuống,
Sâu khoét trong lòng, cây tươi được chăng?
Bạn lứa đều nên duyên may mắn,
Thiệt riêng anh ở vắng một mình.
960. Khi yêu em, anh nhủ em hết tình,
Khi quen em, anh hỏi em hết nhẽ,
Mà nay, lời thương của ta rơi trong bản đã úa,
Tờ chữ của ta rơi trong mường đã nhoà,
Trồng chuối thành buồng nhiều quả,
965. Trồng mây thành búi nhiều cành,
Dựng một mối tình sao nghiêng ngửa nát tan?
Than ôi! anh muốn ăn gạo bịch lớn cố chữa,
Muốn ăn dưa vườn to cố rào,
Ngờ đâu em lại đổi lòng thương yêu kẻ khác, em ơi!

      *

970. Anh đã tính mà tính không đủ,
Anh đã lo mà lo chẳng tròn,
Như trèo cây cao lộn cổ,
Dẫu tiếc thương đời cũng lỡ,
Đành nhìn em yêu bước về nhà chồng,
975. Nhà em, tiệc rượu đang nồng gian trong,
Mé hiên ngoài, tíu tít gánh bem đã đợi,
Dõi nhìn em yêu đến chào cô chú,
- “Chào bác trai, bác gái nhà trên,
Chú cùng thím nhà dưới”
980. - “Chào chị em dâu rể trong nhà,
Dầu năm qua tháng qua cũng nhớ lại thăm em với nhé!”
- “Con chào, cha của con ơi, mẹ yêu dấu hỡi!
Xin đau đừng đâu luôn,
Xin ốm đừng ốm nặng,
985. Nóng lạnh bất kỳ xin gửi lời nhắn gọi con hay!”
- “Xin chào vườn gừng nhỏ bên kia bờ xuối,
Vườn riềng xinh trước ngõ ta chăm!”
- “Chào gái cùng trai đang thời xen ngó!”
- “Chào bốn mặt đan mau sàn khuống nhỏ,
990. Đan mau như đan cót,
Dặp dìu trai gái cười,
Gái đến thời phải đắp chăn chung cùng mẹ
Gái lớn rồi phải đắp chăn chung cùng chồng,
Còn đây lứa tuổi bầy em đang tươi,
995. Mới chiều qua ngắm vuốt xuống sàn
Mưa không rơi đừng nỡ bỏ không sàn buồn,
Trời không buồn đừng nỡ bỏ không sàn quạnh, em ơi!
Hãy khiến mười ngày bạn trai xa đến gẩy đàn môi vây khuống,
Thóc đổ bồ chẳng mang xuống gặt,
1000. Gái lên nhà chồng không thể lại về đua vui!”
- “Xin chào cột cái đuôi cá thon,
Cột con đuôi nhạn xoè,
Lượt chân gianh xén bằng,
Hàng dui theo hàng mè san sát;
1005. Tấm gianh kia phủ trùm kín mái nhà thân!”
- “Xin chào quân với quan ngồi sắp theo hàng uống rượu;
Bầu nước trong nhà mẹ mát lành!”
- “Xin chào khung cửi, guồng xa, con thoi cái suốt!”
- “Chào trâu, chào ngựa, chào bò, mùa tết vui gặm cỏ non xanh!”
1010. - “Xin chào đàn vịt thương mắn đẻ,
Đàn gà thương chăm gáy ta ơi!
Mười ngày ta chẳng được nắm gạo trắng xuống vãi,
Vốc gạo vương xuống rơi!”
- “Chào nơi nền cối ta nêm chày,
1015. Lòng máng nơi hằng đâm giã!
Nái lợn đen dưới thang,
Nái lợn lang gầm sàn
Mười ngày ta chẳng được xách dậu thóc xuống giã,
Xách dậu cám xuống chăn!”
1020. - “Xin chào nơi gốc chạn đặt cuộn lá chuối;
Giàn cao nơi đặt chậu gạo ngâm;
Đầu gác bếp, nơi treo cơm dẻo, cơm nguội, ổ tằm dăng tơ mọt đục,
Nùi đạt tết bướm tơ nhện vương!
1025. - “Xin chào lòng bếp khói cuộn,
Hòn đầu rau khói vờn,
Chĩnh, hũ đựng rau, dưa, muối,
Bậc cửa lớn đi qua,
Khuôn cửa rộng đi lại,
1030. Đầu thang đường bước lên,
Hỡi nơi gầm sàn thường hay chui cúi!
Đằng đẵng tháng năm, ngươi sẽ chẳng gặp ta,
Ta bỏ bạn tình, lìa mẹ lìa cha,
Sớm tối không xuống nữa;
1035. Cũng không còn thay áo mới lượn qua!”
- “Xin chào khóm rau nhỏ vườn to;
Gốc rau xanh thoạt vừa đâm lá,
Vừa đâm lá đã ngắt lá về đồ!”
- “Xin chào anh cả cùng anh hai em hỡi!
1040. Anh bán em xuống dưới như người Hán bán trâu,
Anh bán em lên trên như người Lào bán ngựa, anh ơi!”
Anh trai em đáp:
- “Không phải bán xuống dưới như Hán bán trâu,
Không phải bán lên trên như người Lào bán ngựa,
1045. Gả em xuống dưới làm kho muối,
Gả em lên trên làm nhà buôn,
Gả làm dâu nhà người cho em sung sướng, em ơi!”


7. Về đến nhà đúng ngày người yêu đi nhà chồng

Nhà em tiệc đã nồng gian trong,
Mé hiên ngoài tíu tít gánh bem vẫn đợi,
1050. Piêu đen em trùm đầu phất phới,
Tà áo anh khoác vội bay lơi,
Tiễn bạn tình, ta ơi!
Tiến người yêu, ta hỡi!
Tiễn bạn tình lên nhà chú,
1055. Dặn người yêu lên nhà chồng khỏi lạ,
Yêu em, anh tiễn đưa em đến tận đầu đường
Đến tận nhà chồng, em với anh hẹn ước nên duyên,
Nhưng phép cả có gốc tùng,
Phép thiêng có gốc quế,
1060. Phép lớn mẹ hiền anh thôi giữ trong tim,
Anh đi, mẹ hiền ngăn anh hai bận,
Giữ anh ba lần,
Ôm chặt cổ con níu lại:
- “Không đi, không, không đi,
1065. Không đến, không, không đén, con ơi!
Sợ gươm sắc con người sẽ kề đùi,
Gươm bén con người sẽ chặt cổ,
Bát canh người sẽ bỏ bùa mê,
Bát cơm người sẽ trộn thuốc chết,
1070. Không đi, không, không đi,
Không đến, không, không đến!”
Anh yêu mới nói:
- “Không sợ, không, không lo,
Gan óc liền đây đầu nối cổ,
1075. Việc bấy nhiêu con tính đủ rồi,
Gươm con người, gươm mỏng, gươm tồi,
Chặt tàu chuối mà quằn,
Phạt bãi phân khô mà mẻ,
Gươm con đây, gươm sắc, gươm thép Kinh,
1080. Mũi đến chuôi một lưỡi sáng loè!
Ta chém đứa kia giành lại vợ;
Không lấy được nàng ta làm giặc giữa phủ,
Không lấy được em, anh làm loạn giữa mường,
Cha mẹ ngăn, dây tình dằng dặc,
1085. Cha mẹ giữ, đường tình không nghe,
Chết trong lòng người đẹp,
Chết trong lòng người yêu,
Được chết cùng em không hề tiếc hận,
Mất bạc nén xem bằng đồng vụn
1090. Vải năm trăm coi như chỉ thừa,
Há quên ư, lời thề ước năm xưa!
Đá tảng giữa trời ta chém băng,
Rồi sẽ ra sao mặc lòng,
Dù khăn trắng bay lên ngọn móc,
1095. Dù khăn đen quấn chặt ngọn gươm;
Chuôi gươm gẫy gầm sàn thành củi,
Dù đầu, mình, chín khúc phanh phui,
Nhai miếng cơm, xin nghĩ giúp, mẹ ơi!
Chết giữa ngày xem bằng sưởi nắng,
1100. Chết giữa rừng cỏ lặng coi như ngủ ngày!”
Không nói dối mẹ anh không thả,
Không nói quanh, mẹ hiền không buông,
Anh yêu lại nói:
- “Không đi, con không đến,
1105. Không đến, con không đi,
Con mẹ nay bụng đói rã rời,
Hãy nấu cháo con ăn khỏi đói,
Hãy nấu canh làm thuốc lại người,
Dù cơm thừa của cô vẫn tốt,
1110. Cá em bỏ mứa càng ngon,
Xôi lạnh queo đáy giỏ càng bùi,
Súng đẹp, súng bền chắc,
Nỏ đẹp, tên thuốc nhọn, bước lên,
Con sẽ đi nhắm ngọn bồ quân, bắn sóc,
1115. Nhắm ngọn dâu da, bắn chuột,
Nhắm ngọn tre xanh bắn náy,
Nhắm ngọn sấu, bắn rơi con sóc truyền cành”
Và dối mẹ, anh đi, đưa tiễn bạn tình!

      *

Phút giây, một lát nhanh,
1120. Lên tràn ruộng thang, chồng quẩy gánh;
Quẩy gánh qua đồng rộng,
Người đẹp anh yêu cất bước theo chồng,
Vừa đi vừa ngoảnh lại,
Vừa đi vừa ngoái trông,
1125. Chân bước xa lòng càng đau nhớ,
Em tới rừng ớt ngắt lá ớt ngồi chờ
Tới rừng cà ngắt lá cà ngồi đợi,
Tới rừng lá ngón ngóng trông,
Anh tới nơi, em bẻ lá xanh em ngồi;
1130. Được nhủ đôi câu, anh mới đành lòng quay lại,
Được dặn đôi lời, anh yêu em mới chịu quay đi,
Không quay đi, sợ chồng em sẽ pha thuốc chết,
Không quay lại, sợ chồng em sẽ bỏ thuốc mê,
Trâu ăn cỏ đầm sen,
1135. Bò vừa gặm, nai vàng đến phá,
Hun hút trên đường, vẻ trắng trong một đoá hồng tươi!
Xin hãy cho anh kề vóc mảnh,
Quấn quanh vai ủ lấy hương người,
Cho mai sau lửa xác đượm hơi,
1140. Một lát bên em thay lời tiễn dặn!
Con nhỏ hãy đưa anh ẵm,
Bé xinh hãy đưa anh bồng,
Cho anh bế con dòng đừng ngượng,
Nựng con rồng, con phượng đừng buồn,
1145. Bé ngoang giống bố không?
Hay là bé giống chú?
Giống bên họ mẹ trắng hồng?
Hay má lúm như người tình cũ?
Hãy đưa tay cho anh đeo nhẵn,
1150. Nâng cánh tay cho anh tra vòng;
Tra vòng này vòng nén, bé ơi!
Mà nay, tre sậy ngả vàng lá rụng;
Đám trứng sâu đã nở bướm rồi;
Bướm nở rồi, bướm lượn bướm bay,
1155. Anh yêu em, lẽ tiễn đưa em đến tận nhà chồng,
Nhưng chim chích trên cao lượn vòng gọi anh quay lại, anh quay lại
Chim nhạn dưới thấp bay quanh nhủ anh quay đi, anh quay đi
- “Chào chốn rừng xanh nơi thường lui tới,
Nước dập bè chìm,
1160. Sóng xô bè vỡ,
Bè chìm trôi ba suối mất rồi,
Đôi ta yêu nhau chưa trọn một ngày,
Chưa đầy một khắc,
Của không mua lẽ đau được giữ liền tay
1165. Chỉ cá liền với nước,
Chỉ lúa liền với ruộng,
Tiễn đưa em, thôi anh quay lại, em ơi!”
Em yêu bèn nói:
- “Đừng vội anh, đừng vội,
1170. Sao Khun Lù trên trời còn đợi,
Áng mây kia vương vấn còn chờ,
Đôi ta xa nhau dằng dặc nỗi niềm tưởng nhớ,
Mưa sắp rơi ào đồng cỏ,
Đừng bỏ em trơ trọi giữa rừng,
1175. Đừng bỏ em giữa dòng sóng thác trào dâng!”
- “Thác trào dâng, ngang dòng củi vướng,
Gặp nhau đây thoắt bỗng chia lìa,
Đôi ta yêu nhau đợi tới tháng năm lau nở,
Đợi mùa nước đỏ cá về,
1180. Đợi chim táng lo hót gọi hè,
Không lấy được nhau mùa hạ, ta sẽ lấy nhau mùa đông,
Không lấy được nhau thời trẻ, ta lấy nhau khi goá bụa về già,
Goá hai lần, goá ba lần,
Goá cổ cao thêm mấy ngấn,
1185. Goá vẫn tươi giòn đỏ đắn,
Goá đẹp hơn hồi con gái trắng ngần,
Goá đẫy đà hơn thiếu nữ đang xuân”
Lời tình tự lắng sâu trong dạ,
Yêu em, anh tiễn đưa em về tới tận nhà,
1190. Đôi ta đập gót đường dài,
Rào gót đường xa;
Đi tới rừng lá ráy úa vàng,
Bước tới gốc tơ hồng đầu bản,
Cây sổ bên đường nẩy lộc khai hoa,
1195. Quấn quýt vợ chồng chim nhạn;
Đôi uyên ương ngấp nghé cửa hang,
Hoa áy giập giờn trôi ngang sông Mã,
Còn thương nhau xin sắp gối riêng chờ,
Duyên phận mai sau,hoặc sẽ có ngày thoả nguyện,
1200. Đôi ta yêu nhau, duyên bản duyên đừng úa,
Tình mường tình chớ phai,
Rẽ đi và qua đi,
Cùng sánh vai vòng đi và thẳng tới,
Núi tiếp núi trập trùng,
1205. Bãi tiếp bãi gặp ghềnh,
Tới gốc muỗm xanh đỉnh đèo trâu cọ,
Con cọ, con vươn sừng dài quanh quắt,
Con quẩn quanh níu gọi anh về;
Nhưng anh không về! Yêu em, anh đưa em tận bản,
1210. Thương em, anh tiễn em thẳng tới tận nhà!

      *

Đồn về xuôi, tiếng đồn bằng thuyền,
Đồn lên ngược, tiếng đồn bằng voi,
Đồn đến anh tiếng bằng núi đá,
Rằng nhà chồng em:
1215. Hoa nhà vẽ hoa sen,
Cột kèo đẽo đuôi én,
Mép gianh bằng chằn chặn;
Buồng thờ một gian riêng,
Đồn mười voi lên mà lạc,
1220. Còn bạc nén sờ đau cũng thấy,
Bao nhiêu gỗ đều dát bạc,
Bấy nhiêu lạt đều vót trơn,
Cột nhà phải voi kéo,
Vách nhà phải voi khiêng,
1225. Khung bếp đủ trồng rau muôn vườn,
Còn trong nhà thả sức voi lượn,
Nhà rộng mười muôn cửa,
Bồ cau bay không tìm nổi lối ra,
Đười ươi chạy chục ngày đêm chẳng suốt,
1230. Kịp khi đếm xem;
Dựng ba thân cột lau,
Dựng bốn chân cột sậy,
Dựng nghiêng bên vũng trâu,
Dựng trống bên bãi cỏ,
1235. Dựng tám gian, vợ chồng chui vừa đủ,
Chim chích đậu mà xiêu,
Chim ri đậu mà đổ,
Gà nhảy sàn uống nước mà rung,
Chó lọt đầu hở đuôi,
1240. Xuyên ngọn giáo thừa cán,
Em yêu ở sao nổi?
Người đẹp của anh ở thế sao đành?
Lên sàn rách sợ gẫy,
Trèo sàn mọt sợ sụp,
1245. Anh mới giả làm chuột lên đằng cửa sổ,
Giả làm chim én chui qua kẽ mái,
Vụt bay vào giữa nhà,
Em leo lên thang sậy,
Xệp ngồi lạy bố chồng trên đầu
1250. Nhờ chồng thương, dọn cơm cho ăn;
Hai đĩa, tưởng đĩa cá,
Cúi xuống, hai đĩa rau,
Lòng chỏng một bàn lớn,
Không ăn đói cào ruột,
1255. Ăn vào tắc họng không trôi,
Vừa ăn vừa ngứa cổ rát lưỡi,
Nuốt xuống như tên độc trúng nai,
Anh dặn em, dặn cho hết lời,
Nhủ lòng thương, nhủ cho hết nhẽ,
1260. Bậc thang cuối nhà chồng, chớ ngồi,
Ghế chị chồng ngồi, chớ đụng,
Anh chồng đẹp, đừng lả lơi,
Không phải bạn tình, đừng ngấp nghé,
Giã gạo đừng chửi lợn
1265. Chăn lợn đừng chửi gà,
Con khóc đừng rủa con chết,
Con chết bù đâu ra,
Con khóc phải khẽ dỗ,
ẵm con lên khẽ nựng,
1270. Gõ cột nhè nhẹ ru,
Đi nương đừng gỡ cháy,
Về nhà đừng ngắm bóng trong nồi,
Dỗ con đừng vội ngủ,
Trái tim đừng quên tình cũ,
1275. Đi nương đừng nói xấu em cô,
Đi ruộng đừng nói xấu bà bác,
Nhổ mạ đừng oán trách anh chồng,
Trèo núi cao đừng nói xấu bố,
Ở nhà đừng nói xấu em,
1280. Bởi sàn sau có nhà bác,
Đầu quản có ông anh,
Giường cao có bố chồng ngồi,
Trái phép ngươi, lấy gì mà xin?
Phạm luật người, lấy gì mà đền?
1285. Cúng gà người không thèm
Cúng lợn người khẽ liếc,
Mổ voi người mới ngoảnh mặt xem,
Mà em tủi cực lấy đâu có?
Nhưng em nghèo khó kiếm đâu ra?


8. Tiễn dặn người yêu cố làm dâu tốt

1290. Rồi khách Mường Lay tới,
Khách Mường So, Mường Là đã lại,
Vịt đầy đồng mai đợi người bắt, không bắt,
Gà chặt lồng nứa rằng ai biết giết con nào?
Còn mỗi nái gà họ hàng em tiễn,
1295. Em đành nắm gạo trắng xuống vãi,
Vốc gạo vương xuống rơi,
Gà xoè cánh chạy lại,
Cắm cổ rung mào tươi,
Em se lòng chộp vội,
1300. Con gà kêu cục te, nước mắt hờn em ứa,
Con gà kêu cục tắc, nước mắt buồn chảy ròng,
Giơ gậy đập gà thương,
Gậy trúng đầu, gà chết,
Nhúng gà vào nồi gang,
1305. Dầm gà trong chảo vạc,
Vặt lông gà chỗ nào?
Cạnh thang sợ người mắng,
Mép sàn sợ người rầy,
Em lẻn lên vặt ngoài xó cửa,
1310. Ngón trỏ vặt lông măng,
Ngón giữa vặt lông nõn,
Lông măng bay đầy vườn,
Lông nõn bay khắp bản,
Bỏ gà vào giỏ mai đứt cạp,
1315. Treo đầu đòn em ra bến trong,
Rồi mổ, rồi pha, rắc muối,
Canh gà sôi rào rào,
Canh cá sôi lục sục,
Bỗng nghe vịt đang phá ruộng dưới,
1320. Nhà đầy người, không giúp với!
Ai dâu mới, nấy đuổi,
Em là dâu mới, em đi!
Đuổi ruộng dưới nháo nhác,
Lùa ruộng trên hớt hải
1325. Ruộng tiếp ruộng liền bờ,
Bờ tiếp bờ quanh co,
Biết mấy chục trăm cao thấp ruộng bờ!
- “Về nhà mau, ba đàn vịt cáo tha,
Cho đi xa, cáo bắt!
1330. Vịt nhà bác, chẳng giúp cùng,
Vịt bà thím, sao không đỡ với!”
Mặt trời giữa đầu, em chưa ăn cơm,
Mặt trời đứng trưa, em chưa ăn sáng,
Dồn vịt khắp gần xa về bản,
1335. Chuồng vịt che bốn bề,
Em dồn về đóng lại,
Nhón gót trèo lên nhà,
Aó ướt không chỗ phơi,
Sàn trên sàn bà bác,
1340. Sàn dưới, sàn ông anh
Sàn cao, sàn bố chồng;
Em đành mặc áo ướt rỏ ròng,
Em đi cơm chưa dọn,
Canh cá ngon đầy nồi,
1345. Em về cơm xong rồi,
Miếng nhai thừa bỏ lại,
May chồng thương để phần,
Phần cơm, phần cả canh,
Canh lỏng tỏng dính bát,
1350. Canh tôm còn lại đuôi,
Canh cá, phần đầu, vẩy,
Canh gà, phần cánh, chân,
Phần cánh, chỗ cánh dầm xương,
Phần chân, chỗ chân bới rác,
1355. Chấm ư?... đừng nên chan!
Chấm thì sợ.... nhà quan,
Chan lại ngượng với khách,
Ôi, khác xa nơi nhà cũ mẹ hiền!
Thuở xa kia em ở nhà em,
1360. Cá mương cuối dòng còn chê tanh,
Mà bây giờ em phải mớm con em bằng nhện,
Khi chưa lấy được, người vồ vập,
Khi chưa đón về, người xun xoe;
Lấy được rồi, người nhử
- Dâu ơi, xuống sàn ăn cám!
1365. Người xui con trai xuống đòn,
Chồng lòng rộng không nỡ,
Dạ bao dong còn thương,
Con không đánh, bố bỏ cơm, không dạy,
Chồng em liền trợn mắt ra tay,
1370. Mình, lưng em vụt tới tấp,
Em ngã lăn chiêng cạnh miệng cối lợn dũi,
Em ngã lăn đùng liền bên máng lợn vầy,
Ngã không kịp chống kịp ngượng,
- “Cơ khổ thân em bụi lẫm chôn vùi!”


9. Hẹn hò không quên nhau

1375. Anh ngỡ tưởng em mảng vui quên dạy!
- “Dạy đi em, dạy đi em ơi!
Dạy rũ áo kẻo bọ,
Dạy phủi áo kẻo lấm!
Đầu bù anh chải cho,
1380. Tóc rối đưa anh búi hộ!”
Anh chặt tre về đốt gióng đầu,
Chặt tre dày, anh hun giõng giữa,
Lam ống thuốc này em uống khỏi đau,
Tơ rối đôi ta cùng gỡ,
1385. Tơ vò ta vuốt lại quay guồng;
Quay lại nguồng gỗ tốt cán thuôn,
Về với người ta thương thuở cũ,
Chết ba năm hình còn treo đó;
Chết thành sông, vực nước uống mát lòng,
1390. Chết thành đất, mọc dây trầu xanh thắm,
Chết thành bèo, ta trôi nổi ao chung,
Chết thành muôi, ta múc xuống cùng bát,
Chết thành hồn, chung một mái, song song,
Hỡi gốc dưa yêu mọc ngoài cồn cát,
1395. Nước ngập gốc đáng lụi, đừng lụi,
Nước ngập rễ đánh bềnh, đừng bềnh,
Đôi ta yêu nhau, tình Lù Ủa mặn mồng,
Lời đã trao thương không lạc mất,
Như bán trâu ngoài chợ,
1400. Như thu lúa muôn bông,
Lòng ta thương nhau trăm lớp nghìn trùng,
Bền chắc như vàng, như đá,
Yêu nhau, yêu trọn đời gỗ cứng,
Yêu nhau, yêu trọn kiếp đến già,
1405. Ta yêu nhau tàn đời gió, không rung không chuyển,
Người xiểm xui không ngoảnh, không nghe,
Yêu em anh dặn em hết lời,
Nhủ lòng thương nhủ cho hết nhẽ,
Ngày em sinh em đừng đi rừng,
1410. Ngày kỵ giỗ em đừng đi cá,
Cứ nhặt rác giữa sàn mà đun,
Cứ bẻ ngọn chàm mà đốt;
Nước chấm chua em cứ bỏ gừng già,
Giồng dưa leo cột nhà um tùm,
1415. Giồng khoai leo cột gian thờ xanh um,
Rửa ốc rửa từng con,
Rửa bát sóc cả rổ
Rửa muôi gõ miệng nồi,
Em khôn ngoan nhớ lời anh dặn,
1420. Làm ra ương bướng cho chồng em giận
Làm ngơ ngẩn để chồng em chê,
Chồng giận, chồng sẽ bỏ,
Chồng bỏ, may đẹp duyên đôi ta,
Đôi ta lấy nhau không nề chi phần lỡ,
1425. Không quản chi tình ế duyên ôi,
Em của anh đây vẫn mãi đẹp tươi!
Không chết, không quên tình cũ,
Hồn không khuất mây vẫn nhó tình xưa,
Chín sắp quên và mười sắp quên,
1430. Đừng quên põng pi hoa đỏ,
Đừng quên gừng quắt nương cao
Đừng quên người yêu thương say đắm thuở nào,
Ngăn dòng chớ quên mất đập,
Đắp nước đừng quên mương phai,
1435. Còn sống đừng quên lời thiết tha anh dặn
Gà cỏ gáy rừng sặt chớ quên,
Cuốc gọi hè nương bông chớ quên,
Búi tóc ngược lấy chồng, chớ quên,
Gạo vào cối quên chày, chớ quên,
1440. Cơm vào miệng quên nuốt, chớ quên,
Tóc trên đầu quên búi, chớ quên,
Đầu sào hoá ngọn dang, chớ quên,
Lá môn thành mặt trời, chớ quên,
Cầy hương thành ngựa lang, chớ quên,
1445. Trồng khoai thành rừng bon, chớ quên,
Trồng dâu thành rừng rút, chớ quên,
Gieo kê biến thành bãi cát, chớ quên
Trâu chết thành đống mối, chớ quên,
Chào mào biết nhổ mạ xuống cấy, chớ quên,
1450. Gạc nai thành sừng tê giác, chớ quên,
Chẫu chàng trèo đỉnh núi, chớ quên,
Quạ biết đeo túi phát nương, chớ quên
Gà rừng biết vuốt tóc chải đầu, chớ quên,
Thua láng biết nhuộm răng đen, chớ quên,
1455. Dế biết vót que xâu tai, chớ quên,
Cua biết vờn nơm bắt cá, chớ quên,
Cá sấy biết ru con ngủ ngày, chớ quên,
Bói cá biềt đâm đó nuôi con, chớ quên,
Nhái trong nồi biết đá chân đẩy củi, chớ quên,
1460. Rau trong chõ nẩy chồi, chớ quên,
Cột gỗ nhỏ biết mọc lá xum xuê, chớ quên,
Hoa chuối rừng biết mọc rủ xuống, chớ quên,
Quả ấng ca biết mọc dựng lên, chớ quên,
Ống nước lại mọc lá, chớ quên,
1465. Mạng nhện dăng sừng trâu chằng chịt,
Chớ quên bạn tình, chớ quên anh yêu,
Chín sắp quên và mười sắp quên,
Đợi cỏ tóc tiên trổ cành, hãy quên,
Đợi gốc sả đâm hoa, hãy quên,
Đợi cào cào biết trẩy kinh chầu vua, hãy quên,
1470. Tóc trên đầu quên búi ngược hãy quên bạn tình, hãy quên anh yêu,
Chín sắp quên và mười sắp quên,
Sông Mã cạn bằng đĩa, hãy quên
Sông Đà cạn bằng chiếc đũa, hãy quên,
Cá bỗng văng mình đớp sao, hãy quên
1475. Cát trắng nhảy tung hớp sao, hãy quên,
Vàng anh ăn hết nửa vườn mía, hãy quên
Nay chim chích trên cao lượn vòng, gọi anh quay lại, anh quay lại
Chim nhạn dưới thấp bay quanh, nhủ anh quay đi, anh quay đi,
Xin chào gốc mía xanh anh hỡi!
1480. Đẵn mía chi anh ơi!
Voi non ngà trắng hỡi!
Sống lẻ bên đàn chớ tủi
Vòng bảy kiếp chồng đừng quên mất tình xưa!
Hãy nhờn lên, hỡi mơ,
1485. Hãy cao lên, hỡi muỗm,
Ba chục voi đừng để phá bao giờ,
Sáu chục voi đừng để chúng tung vòi cuốn ngọn!
Hãy trổ lá đâm cành,
Hãy xanh cây chặt gốc,
1490. Hãy đời đời bền chắc,
Đừng vùi sâu bảy lớp lìa anh,
Vườn gừng héo đôi ta không lỗi,
Vườn riềng vàng đôi ta không lầm,
Anh thề chết cùng chép đỏ đuôi rách,
1495. Thề chết cùng cá chát đuôi cong,
Thề chết cùng em yêu lận đận,
Tình thương dặn Thao, Đà xuôi dòng,
Cá lớn lìa đàn quẫy lượn,
Anh lìa em trở về nẻo cũ, em ơi!
1500. Rồi em yêu mới nói:
- “Í liễng anh ơi, đi cho đến nơi,
Ngọn quý trên trời xin đừng lạc lỗi,
Nhà em khó tầu dong xấu héo,
Phận em nghèo khói lạnh giàn treo,
1505. Tiễn anh yêu, chẳng lấy đâu gà béo,
Chỉ nắm xôi không gửi nhớ theo.”

      *

Bước xuống nhà em, qua bản,
Rời bản em, ra dường,
Nghe vang tiếng kêu khóc
1510. Nghe tiếng em giận chồng,
Vừa đi, đã tới núi,
Tai chẳng còn nghe giọng em yêu nói,
Thương thay, khóm rau nhỏ vườn to,
Gốc rau xanh thoạt vừa đâm lá,
1515. Vừa đâm lá đã ngắt lá về đồ!
Cây gạo nở hoa chen rực rỡ,
Em một mình một bóng khổ đau,
Núi tiếp núi trập trùng,
Rừng tiếp rừng thăm thẳm,
1520. Nghìn tháng nghìn năm, đã yêu nhau xin đừng chán nhau,
Chán nhau nhựa dướng quyện nhựa sung,
Đôi mắt vời đầu vai quyện cùng,
Một cánh chim trời khát nước,
Bay về cuối dập mát trong;
1525. Yêu em, anh thăm em trong mộng,
Người đẹp phương xa đừng sầu muộn,
Bảy cõi mường ngoài đừng quên anh!
Trái bí đỏ sọc trắng,
Trái bí ngô sọc vàng,
1530. Gốc tơ hồng giữa bản đâm bông,
Hoa sao hoa thắm lạ lùng,
Anh ước thành voi ngà bạc ngà vàng đan lượn quanh hoa
Hoa áy hương lừng Sông Mã,
Gấu áo cánh cam lấp loá,
1535. Mải miết băng qua đồng rộng bãi dài,
Anh bẻ cây đất người nghỉ mệt,
Bẻ cây còn vết tay in dấu,
Không thư từ thấy mặt nhau đâu,
Chỉ thấy dao sắc, dao chuôi đỏ,
1540. Chặt tầu dong mẹp đỏ cuống nâu
Dẫu hoà trăm buồng chuối ngự,
Trồng khoai mà hoá dây bầu,
Em lấy chồng rồi, ta đã tiễn nhau,
Tháng chín rau bầu già ăn đắng,
1545. Nghĩ dùm ta, hỡi gái lịch trai thanh!
Duyên xe duyên lỡ dở không thành,
Gió thốc Sông Đà quằn quại,
Chúc gã trai buôn mạnh khoẻ yên lành,
Tầu dong nhỏ nghiêng xuôi dốc núi,
1550. Anh ngắt dong đắp suối ba dòng,
Yêu một đằng, thương nhớ một đằng!
Xa bạn tình, ngủ theo đất lạ,
Đời người yêu, nằm lều chuối vàng,
Nằm trên rơm rạ phơi sương,
1555. Anh bước rảo quay về nhà cũ,
Gượng sống bằng miếng cơm đầu tên,
Gượng nuốt miếng cơm đầu đũa,
Ma du đẩy trở mình,
Ma không đẩy, anh nằm thẳng im,
1560. Nhớ em, anh ngồi đầu sàn giả ốm,
Ngồi cuối sàn giả điên,
Giả ốm, gà ngầm sàn cũng rủ
Giả điên, mẹ hốt hoảng buồn lo,
Giả đau bụng, mẹ yêu dầu rĩ,
1565. Đôi ta yêu nhau, bao giờ gặp nhau?
Mây mù bay sao trôi trên đầu;
Khói quyện trời sương nghi ngút,
Ước xẻ đôi người, ta lấy nhau!

      *

Năm tiếp năm, năm tới,
1570. Tháng tiếp tháng, tháng hết;
Đã ba mùa lúa ruộng qua rồi,
Đã bốn mùa cá lũ trôi xuôi,
Cha mẹ ngăn đường tình không rời,
Cha mẹ mắng đường tình không sợ,
1575. Cha mẹ răn đường chồng, chỉ cười,
Cha em và mẹ em mới nói:
- “Cây tre nó thành giấy,
Cây nứa nó thành ống,
Con gái thành nàng dâu;
1580. Gả làm dâu nhà người cũng tốt rồi đấy!”
Cha người và mẹ người thì nói:
- “Người dâu kiếm rau không đủ đĩa,
Nấu canh không đầy bát,
Thái gỏi thái không xong,
1585. Tiếng như trời đánh choang choang;
Xe sợi dệt vải khổ năm không đáng,
Không đáng bưng cơm cúng nhà quan,
Không đáng ba sợi bạc,
Không đáng ba dây vàng,
1590. Nói ra thì cửa nhà tan hoang!”
Nhưng bạc mười năm người ta chưa nộp,
Bạc mười sáu người chưa trả thêm,
Người chưa đủ nhẵn, vòng, bạc trắng mua em,
Chưa đủ vải năm trăm đổi đứt giá người,
1595. Chồng em mới nói:
- “Nước chảy từ nguồn khe,
Người chẳng nên, ta phú nó về!”
Người sắp đuổi em về nhà cũ!
Gỡ sao gỡ chẳng được,
1600. Cúi mặt nước mắt rỏ
Ngẩng lên, hàng lệ rưng,
Nước mắt rỏ hai dòng,
Rỏ ba dòng,
Dòng rơi đằng trước đủ tràn năm máng,
1605. Dòng rơi đằng sau đủ cho em rửa mặt ăn cơm
Một dòng đủ rửa trâu to mang luộc,
Dòng rơi xuống đất đủ đắp đập,
Dòng vào hốc đá đủ bắc lên ruộng bậc thang,
Chưa được em, người bảo sẽ đắp phai to em tắm,
1610. Được em rồi, người đuổi em sắp gánh đi đi,
Em van người, em nói:
- “Lỗi cha con xin khuất,
Lỗi mẹ con xin đền”
Nhưng cúng gà người chẳng thèm,
1615. Cúng lợn người khẽ liếc,
Phải cúng voi người mới ngoảnh mặt xem,
Nhưng em tủi cực lấy đâu có,
Phận em nghèo khó kiếm đâu ra!
Người mới bảo chồng em vác gậy to xuống đánh,
1620. Cầm gậy dài xuống phang,
Đánh em khi chập tối,
Nện em hồi nửa đêm,
Nện em như nện bịch,
Như chúa mường nện chiêng,
1625. Không quay về, người vứt dao em xuống sàn,
Quẳng dao em xuống thang,
Con sợi guồng xa, người giậm chân giẵm tan,
Em phải trở về nhà ngoại,
Trở về nhà cũ mẹ yêu”
1630. Em mới than:
- “Khi bước đi, còn bác mẹ đưa chân đến bản,
Khi lộn về, bỏ chơ vơ như kẻ lạc loài,
Nắng thiêu mong nổi gió, không gió,
Chờ người thương qua, không qua,
1635. Mong người yêu lại, không lại,
Ngăn nước rồi quên đập,
Đắp nước rồi quên nơm,
Người đi xa quên áo,
Quen thịt da kẻ khác quên nhau rồi chăng!”
1640. Em yêu lại nói:
- “Đã tàn mùa hoa sung
Qua thời hò hẹn người thương quên rồi!”


10. Bố mẹ chồng không ưng, trả về nhà

Cha em yêu và mẹ em yêu mới nói:
- “Ai gánh gồng tất tả ruộng dưới?
1650. Trông xa ngỡ áo đen,
Nhìn gần hoá áo sẵm,
Ngẵm kỹ hoá ra con gái quý mẹ hiền!
Bởi vì sao, bởi tại sao?
Voi về núi chẳng quên nơi xưa ăn dở,
1650. Voi vào rừng chẳng quên búa cũ người chăn?
Hay tại lòng con yêu chẳng quên mẹ hiền,
Chẳng quên bạn tình thuở xưa?”
Em yêu mới nói:
- “Quá sức con, kiệt sức rồi, mẹ hỡi!
1655. Làm được, người mới chuộng,
Làm đến rách áo cho nhà “ông”,
Làm bằng trời, không mảnh cói lót lưng,
Ăn cơm như ăn cát,
Nuốt vào như nuốt cám;
1660. Không ăn đói cào ruột,
Ăn thì rát lưỡi không trôi,
Làm không nên, người xô người chửi
Làm không giỏi, người xô vào chê,
Người ùa đến mắng,
1665. Người đi qua cửa, mỉa mai!”
Đồn về xuôi, tiếng đồn bằng thuyền,
Đồn ngược, tiếng bằng voi,
Rằng chẳng goá chồng mà lại chia đôi,
Gái bỏ chồng rồi, gái quay về nhà!
1670. Người biết người cầm gói cau đến hỏi,
Cầm gói cá đến chào,
Cha em và mẹ em mới nói:
- “Suối hẹp phải dồn bớt chài,
Canh chẳng ngon phải vợi bớt nước,
1675. Gái lỡ bước giá tiền hạ thôi!”
Người gánh tiệc gà chạm mặt,
Rồi khiêng tiệc lợn cưới về,
Ngày huộng một bữa rượu ra mắt,
Ngày hài tiếp bữa rượu đưa dâu,
1680. Đầu quản, nâng chén rượu nồng nàn,
Cuối sàn, sắp gánh gồng kĩu kịp,
Tíu tít như bướm đuổi,
Mặt trời đã xế trưa chếch núi,
Người đỡ buồng cau đặt vào trong giỏ,
1685. Rồi cưới em đi,
Gồng gánh lên nhà người tất tưởi,
Em búi tóc mượt theo về nhà chồng mới,
Nhưng trái tim lớn em còn đeo đó,
Trái tin con còn bện chỉ xe đôi,
1690. Người đi xa nhưng vía quấn không rời.

      *

Em giã gạo quăng chày,
Phơi thóc chửi sàn mắng cối
Chồng làm quan, gắt giữa mặt khách.
Ra sàn, nói xấu bà bác,
1695. Ra quản, nói xấu ông anh,
Trèo núi cao, nói xấu bố,
Khi ở nhà, nói xấu mẹ,
Xuống bến buông ống trôi,
Về nhà, khoằng chân đẩy củi đồ nồi,
1700. Dỡ sôi, quật mâm vỡ,
Khách tới, để vú hở,
Vú dài cuộn cột sàn bảy vòng,
Quấn quanh bảy chiếc nong,
Đêm ngủ những chê đệm,
1705. Tỉnh dạy lại mắng chồng,
Chải tóc thì chải ngược,
Ngồi ghế, lật ngửa ghế,
Cha người và mẹ người mới nói:
- “Nuôi đứa gầy toi cơm
1710. Nuoi quân mặt sưng xúi quẩy!”
Bạc mười lăm người ta đưa rồi,
Bạc mười sáu người ta trả đứt,
Người mới đem em ra chợ dưới đổi muối,
Lên chợ trên đổi gạo,
1715. Đổi gạo, chẳng ai màng,
Đổi muối chẳng ai buồn ngó,
Trời dựng năm sắc tươi,
Trời đùn mây đỏ rực,
Bán em nghìn lần không đắt,
1720. Bán em chín chợ không trôi;
Một cuộn dong đổi lấy người,
Đổi em cho bạn tình cũ,
Mang em về nhà người em yêu năm xưa,
Mang em về để em ngoài nền cối nơi nêm chày,
1725. Lòng máng nơi hằng đâm giã,
Chồng em đưa dao đưa cả rau,
Đưa rau đưa cả giỏ,
Đưa dựa đưa cả củi,
Giao thức ăn giao cả rượu nồng,
1730. Giao thóc giao cả bồ,
Giao guồng giao cả tơ,
Giao vải cả rá may, kim, chỉ,
Giao nước giao cả máng,
Giao chày cả giần, sàng
1735. Chăn lợn giao cả cho em giã cám,
Em ủ ê tủi buồn,
Ruột tơ rối, lòng đau,
Em giã gạo, thở than cùng lợn,
Em chăn lợn, thở than cùng gà,
1740. Em than thở bên chày gỗ cạ,
Em thở than cùng chày gỗ mư
Mong đợi người thương hoài công em rồi!
Mong thành vợ quý nằm bên anh,
Mong thành vợ yêu nằm cạnh mình,
1745. Mà nay, anh bỏ em dưới gầm chạn nước rỏ,
Dưới giàn bếp khói tụ;
Đuôi tóc em yêu phủ trắng gio,
Mắt trộm ngó bạn tình xưa ấp ôm kẻ khác, than ôi!


11. Thương nhau còn nhớ đàn môi

Em yêu mới nói:
1750. - “Đôi ta yêu nhau còn gửi vật tin,
Đàn môi đồng anh gửi em đây thay mặt...”
Em rút đàn môi em gẩy,
“Bạn tình ơi còn nhớ hay quên?”
Chồng em yêu mới nói:
1755. - “Kẻ khó sao đàn môi thánh thót,
Người nghèo hèn sao réo rắt đàn đồng?
Sáo ngân rung như tiếng đàn người cũ,
Sao thoảng chừng như giọng nhớ người thương?”
Rồi chồng em hồi tưởng lại,
1760. Những ngày xưa đang tuổi gái trai,
Nhận ra em, mừng vui dựng nhà,
Gặp bạn tình, ăn làm thoả dạ,
Không vấn vương bằng sợi tơ nhện,
Mười đêm chuyện nhỏ to êm đềm,
1765. Như đôi uyên ương cửa hang ngấp nghé,
Hoa khẳm cuối dòng nẩy lá non tươi,
Chỉ vàng, đỏ, lụa là lại vây quanh cô gái quá thời,
Lại như hoa sớm ngậm sương,
Như cô gái Kinh vẩy khăn thêu hình chim yểng,
1770. Đã nên duyên xin chớ phụ tình,
Đôi ta yêu nhau, yêu đến khi tóc ngả hoa râm,
Yêu đến khi đầu bạc,
Không mắng em vụn về,
Không bảo em lười mà chê,
1775. Muối dưa không che chua,
Ủ rượu, không chê đắng,
Dưa lâu chua bởi lá rau dày,
Rượu lâu đắng bởi hú to bảy người khiêng nặng,
Nhờ phúc em yêu trời độ,
1780. Được sống bên nhau mong ước thoả lòng,
Nhưng còn người vợ cũ bên chồng?
Chồng em sắp của và mười hai tấm khăn,
Đồ lạc trong nhà chia đều hai phần,
Chia ngựa chia cả yên lẫn nhạc,
1785. Đã thương nhau lụa là, vải vóc chia đôi,
Aó mặc vào người xẻ nửa,
En yêu mới nói:
- “Têm trầu đừng têm chặt,
Têm chặt e vôi loãng, trầu non;
1790. Vôi loãng vôi chạy đồn,
Yêu nhau đừng yêu nóng,
Yêu nóng không được lâu
Cốt tình yêu bền chắc về sau,
Hãy đợi con dúi và con tê tê đào lỗ
1795. Đào lỗ sâu mười sải, hai mươi sải quay ra
Đừng cho người cũ kêu ca!”
Vợ anh yêu mới nói:
- “Đừng giũ em như giũ chỉ
Đừng vứt em như khách vứt tầu dong!
1800. Xin giã gạo đổi chày,
Xin phơi thóc đỡ tay;
Anh đã có kiềng, xin làm gạch cạnh,
Anh gặp lại người yêu, em xin được làm vợ lẽ!
Xin làm vợ lẽ đỡ đầu voi,
1805. Con đòi đỡ chuôi kiếm,
Làm đầy tớ gánh cám,
Làm đứa ở gánh rượu,
Làm kẻ hầu núc nước rửa chân cho vợ anh;
Sẩy thóc xin ăn nhờ,
1810. Dầu phận thiếp nằm rìa cũng cam!”
Chồng em yêu mới nói:
- “Nhà rếch bởi măng sặt
Lời ra tiếng vào vì vợ lẽ!”
Hết lời van xin, chồng em không nghe,
1815. Người vợ cũ mới tìm lời êm ái dặn chồng:
- “Xin chào chồng yêu gối ấp tay kề,
Chào con nhỏ quấn bên mình mẹ hỡi!
Ta quay về họ hàng nhà ngoại,
Quay về nơi mái cũ mẹ hiền!”
1820. Trông ra thấy hoa đào búi tóc.
Mặt gối thêu hoa bợ,
Tà áo mổ đuôi cá,
Khăn piêu đen phất toả đuôi voi;
Người đi rồi, chẳng bao giờ còn quay lại nữa,
1825. Chồng em mới nói:
- “Lòng thương em, ta đưa em đến tận đầu đường,
Ta tiễn theo người vợ bỏ;
Xin chúc bình an nẹp áo trong viền xanh viền đỏ
Thu vén giữ gìn đừng để cho đầu dãi mưa sương;
1830. Người đẹp ta thương, em hãy quay về khoẻ mạnh,
Chúc em về nhà mẹ yên lành!”
Ngoài xa mưa rơi núi trám,
Trời chớp nhoáng đồi dong,
Thần linh muốn đôi ta nên vợ nên chồng, em nhỉ!
1835. Vừa đúng như giương nỏ trúng đích,
Chỉ về guồng nên đôi lứa hằng mong,
Thành vợ thành chồng, ta hằng ước từ bao ngày cũ!
Còn như phận người thuở trước,
Tơ không đỏ dần dần nhuộm đỏ,
1840. Sức không nhiều chăm chỉ làm ăn,
Rồi cũng có ngày được quyền cao chức trọng;
Còn như phận người vợ bỏ,
Trở về nhà cũ mẹ cha,
Lấy được chồng êm ấm thuận hoà,
1845. Sau cũng được quyền to chức lớn;
Cùng sánh vai nhau nhà nhà vui vẻ, bạn ơi!