Mai Đình mộng ký

Lời tựa (Hoàng Xuân Hãn dịch):

Ta nghe nói: Người có giác lớn mới có mộng lớn. Lời nói mầu nhiệm thay! Lời nói mầu nhiệm thay! Ôi! Việc lớn như chung thỉ của trời đất, bé như sinh tử của nhân vật, xa như thế biến của xưa nay, đều là giác trong mộng cả. Như thế thì, những kẻ gọi là mộng ảo, gọi là trần giới, gọi là nghịch lữ, gọi là hành khách, mới có thể nói chuyện mộng được mà thôi.

Bài Mai Đình mộng ký để chép mộng. Mộng ấy bé. Mộng bé bé, ắt giác bé bé. Ta thường bảo kẻ chúng nhân mộng, kẻ chí nhân giác. Há biết đâu là kẻ ta cho là mộng lại không mộng, kẻ ta cho là không mộng lại mộng hay sao? Vì thế nên bài kí Mai Đình này mới làm ra.

Năm Kỷ Tị mùa xuân, sau ngày khai hạ, ta đi chơi lên Nam Đường, để mừng nhà học của anh ta mới dựng ở núi Chung Sơn. Đi đường bị mưa, trú lại phố Phù Thạch, ở nhà bà con. Người bà con thuê đò cho ta.

Trời gần tối. Ngược dòng lên phương Tây. Gió mát thổi nhẹ, trời cao không mây, trăng sáng trên không. Bảo trẻ đem rượu cùng uống. Cảnh núi xuân mờ tối, nước xuân lóng lánh, xuân quang xuân sắc đều hợp với người.

Chỉ biết đi chơi xuân có thể say. Nào có biết say mà ngủ phơi phới, ngủ mà mộng phơi phới chập chờn đâu. Đi cũng như không, mà lại cũng như không. Những cùng gió lọt trúc thưa, nhạn qua đầm quạnh, y như một điệu, lí thú vô ngần! Cô gái dưới Mai Đình, thần tứ lâng lâng; phu nhân trên thư các, từ khí nghiêm chính. Đến đẹp như đào lí, cứng như bách tùng, nồng như thuần giao, lạt như sương tuyết, thiên hình vạn trạng, không phải lấy bút mà tả hết được. Ta cũng không biết bấy giờ thần tứ ra sao!

Ôi! Vừa lúc đi xem đèn ở núi Phù Thạch, trước không biết sẽ có cuộc đi chơi trên sông dưới nguyệt, lại không ngờ sẽ có giấc mộng Mai Đình!

Đó là mộng chăng? Đó không phải là mộng chăng? Duy chỉ có người đại giác mới đoán được.

Mai Đình mộng ký gồm 298 câu thơ. Việc chia đoạn và đặt tiêu đề cho mỗi đoạn trong thi phẩm, có lẽ do hai giáo sư Hoàng Xuân Hãn và Nghiêm Toản làm, chứ không phải do chính tác giả Nguyễn Huy Hổ.

[1] Đây là những chiếc cọc cắm sâu dưới sông để cột thuyền khỏi bị nước trôi. Sóng lăn tăn làm cho bóng cây cọc quăn queo, trông tưởng như gió thổi làm cây cọc bị lung lay.Thuyền mau mái chài: Nguyên văn câu thơ viết là “mái chài”, nhưng khi chú thích thì giáo sư Nghiêm Toản lại viết là “mái chèo”, và cắt nghĩa rằng: “mái chèo lung lay trên mặt nước”. Sự thật thì ở đây là “mái chài”, chứ không phải là “mái chèo”. Chữ “chài” nghĩa là lài lài, nghiêng nghiêng. Mái chài tức là mui thuyền. Thuyền đánh cá thường có mui là hai mái che lài lài, giống như cái mái nhà nho nhỏ. Chữ “mau” nghĩa là khít nhau. “Thuyền mau mái chài” là tả cảnh những chiếc thuyền đánh cá đậu san sát nhau trên sông.
[2] Nơi thị tứ đông đảo, xa hoa, náo nhiệt.
[3] Đám (áng mây), bài (áng văn), chốn (áng thị thành).
[4] Đô thị, thành phố, nơi có người đông đúc, buôn bán sầm uất, thịnh vượng.
[5] Tên tuổi được biết đến trải qua nhiều triều đại.
[6] Trong câu này thì chữ “bóng ác” mới có nghĩa, chứ “bóng hạc” không có nghĩa.
[7] Ý tứ, ý nghĩa trong câu văn, trong lời nói.
[8] Cốt cách, tư cách.
[9] Tiếng dùng chỉ chung cho giới phụ nữ.
[10] Tức Âu Dương Tu (1007-1072), người đời Tống (956-1276), tự Vĩnh Phúc, hiệu Tuý Ông, đỗ tiến sĩ năm 27 tuổi, làm quan đến chức phó sứ Khu mật viện. Sau vì không đồng ý với chính sách canh tân táo bạo của tể tướng Vương An Thạch (1021-1086) mà từ quan về ở ẩn. Ông là một danh sĩ đời Tống (cùng thời với Tô Đông Pha), thơ, văn, từ, phú, loại nào ông cũng nổi tiếng.
[11] Tức Tô Đông Pha.
[12] Trong giới phụ nữ.
[13] Dễ gì có mấy người được như thế này.
[14] Bên ngoài cửa sổ có trồng hoa mai, có ý chỉ cho phòng học, phòng đọc sách.
[15] Hết, trọn một bài.
[16] Viết nhanh.
[17] Quê mùa, mộc mạc, kém hiểu biết, hay sai lầm; là lời nói khiêm tốn của người có đức độ.
[18] Người văn hay, phong cách tao nhã.