Theo
Định Tường thủ khoa Nguyễn Hữu Huân tiểu truyện (sách cũ, không rõ tác giả) thì bài này do ông làm lúc bị giam cầm ở đảo Cayenne, và có đầu đề là
Tư (nhớ) quê hương. Tuy nhiên theo nghiên cứu của các tác giả sách
Nguyễn Hữu Huân: nhà yêu nước kiên cường, nhà thơ bất khuất, thì bài này phải được sáng tác lúc ông được thả về Việt Nam. Vì lẽ đó, nhóm tác giả sách đã đặt tên cho bài thơ như trên.
Khảo dị:
Nghĩ thẹn râu mày với nước non,
Nhìn nay tùng cúc, bạn xưa còn.
Miếu đường cách trở đường tôi chúa,
Gia thất riêng buồn nỗi vợ con.
Áo Hán nhiều phen thay vẻ lạ,
Rượu Hồ một mặt đám mùi ngon.
Giang Đông nổi tiếng nhiều tay giỏi,
Cuốn đất kìa ai, dám hỏi đon.
[1] Chỉ triều đình.
[2] Dịch chữ “Hán y quan”. Câu này ý nói phong tục ở Nam Kỳ đã bị thay đổi dưới ách thống trị của ngoại bang.
[3] Hồ là từ chỉ chung các dân tộc phía Bắc, đã nhiều lần xâm lấn Trung Quốc. Câu này ý nói có nhiều người bị mê hoặc bởi bã vật chất của quân xâm lược.
[4] Hai câu cuối lấy ý câu trong bài
Đề Ô giang đình của Đỗ Mục (dịch): “Con em đất Giang Đông nhiều người tài giỏi, nếu cuốn đất quay trở lại thì chưa biết như thế nào”, tức là có tiếc cho Hạng Vũ. “Hỏi don” là hỏi với vẻ sốt sắng.