Chính khí ca

正氣歌

Bài này tuyển từ Văn Sơn tiên sinh toàn tập quyển 4, bản Gia Tĩnh đời Minh. Nguyên bài thơ này có tiểu dẫn “Ta bị nhốt ở Bắc Đình, trong một căn nhà bằng đất. Nhà rộng tám thước sâu xuống lòng đất bốn tầm, có mỗi một cánh cửa thấp nhỏ, khoảng trống hẹp, ẩm thấp và tối tăm. Vào ngày hè, các mùi bốc lên nồng nặc, gồm mấy thứ khí hơi nước, khí đất, hơi nóng của mặt trời, hơi lửa, khí của gạo và uế khí, vẫn không bị các bệnh dịch xâm hại đến, và ta sống ở nơi này đã hai năm rồi, không sao cả. Đó là có sự nuôi dưỡng bên trong mới được như vậy, chắc các ngươi cũng chẳng biết nguồn nuôi dưỡng đó từ đâu? Mạnh Tử nói ‘Ta biết bồi bổ hạo khí của ta’. Ở đây có bẩy khí, ta có một khí, một địch lại bẩy ta còn lo gì nữa. Huống hạo khí là chính khí vậy, nên làm bài Chính khí ca.”

[1] Nơi ngày xưa đế vương thờ thần linh và đề các chủ hầu chầu.
[2] Màu đỏ và màu xanh. Tấn thư: “Vưu thiện đan thanh đô tả đắc diệu” (Nét vẽ rất giỏi, tranh đặc biệt khéo). Ở đây chỉ khí tiết và tâm hồn con người.
[3] Sử quan đời xưa, xưa không có giấy, chữ ghi trên thẻ tre. Tả truyện, Tương Công năm thứ 25, quan đại phu là Thôi Trữ giết Tề Trang Công, thái sử ghi là “Thôi Trữ giết vua”. Quan chép sử bị Thôi Trữ giết, có hai người em cũng bị giết về việc tiếp tục chép như anh. Đến người em thứ tư vẫn chép như vậy, Trữ đành phải tha. Bề tôi giết vua gọi là thí, thái sử nước Tề gọi “Thôi Trữ thí kỳ quân” dùng từ chuẩn xác, có ý chê bai, chẳng ngại ngần chép như thế là mang lấy hoạ sát thân, nên được đời sau ca ngợi.
[4] Sử quan nước Tấn thời Xuân Thu. Tả truyện: Tuyên Công năm thứ 2 chép Triệu Xuyên giết Tấn Linh Công, thái sử Đổng Hồ chép là “Triệu Thuẫn thí quân” (Triệu Thuẫn giết vua) đưa ra triều đường cho mọi người xem. Tuyên Tử (Triệu Thuẫn) nói “Không phải”. Đáp rằng “Ông làm chính khanh, khi vua chết ông vẫn ở trong nước, sau ông ra nước ngoài, khi trở về không hỏi tội kể giết vua, không phải ông thì còn là ai nữa”. Khổng Tử nói rằng “Đổng Hổ là người chép sử đúng mức thời cổ, cách chép không che giấu”.
[5] Người thời Tần, từng mộ lực sĩ dùng chuỳ đập nát xe của Tần Thuỷ Hoàng ở Bác Lãng Sa, song không trúng cái xe vua Tần, nên Tần vương thoát hiểm.
[6] Người giữ khí tiết với nhà Hán, chăn dê không chịu hàng Hung Nô suốt 19 năm.
[7] Nghiêm Nhan cuối Đông Hán. Lưu Chương sai ông giữ Ba Quận. Trương Phi đánh Ba Quận bắt được Nghiêm, bức hàng, Nghiêm nói “Châu ta chỉ có tướng quân mất đầu chứ không có tướng quân hàng”.
[8] Tức quan thị trung Kê Thiệu nhà Tấn. Ông thường theo Huệ Đế xuất chinh, quân thua, tên trút vào như mưa ông lấy thân che cho vua rồi chết, máu loang vào áo vua. Xong việc người hầu muốn đem áo ra giặt, vua nói “Đây là máu của Kê thị trung đừng giặt” (Tấn thư - Kê Thiệu truyện).
[9] Tức Trương Tuần trong loạn An Sử đời Đường. Ông giữ Tuy Dương, chống nhau với quân phản loạn Doãn Tử Kỳ trong hai năm, “Thần khí của Tuần khảng khái, mỗi khi đánh nhau với giặc, ông hô to thệ sư (lời thề trong quân) máu tứa ra từ đuôi mắt, nghiến vỡ cả răng” (Cựu Đường thư - Trương Tuần truyện).
[10] Tức Nhan Cảo Khanh. Khi loạn An Sử nhà Đường, quan thái thú Thường Sơn là Nhan Cảo Khanh cất quân hỏi tội ông bị giặc bắt, chửi giặc không ngớt lời, giặc móc đứt lưỡi ông, ông không nói được nữa, chỉ u ơ rồi chết.
[11] Nói về việc Quân Ninh, ông tên chữ là Ấu An, người Đắc Hải, lánh loạn cuối Hán, ẩn cư ở Liêu Đông, thường đội mũ đen đi cày, giữ mình trong sạch.
[12] Năm Kiến Hưng thứ 5 đời Hán Hậu Chủ, Gia Cát Lượng trước khi đem quân bắc phạt Tào Nguỵ, dâng Xuất sư biểu, tỏ lòng đánh giặc báo nước đến chết mới thôi.
[13] Tổ Địch đời Đông Tấn đem quân bắc phạt, khi ra đến giữa dòng, ông gõ vào mái chèo thề rằng “Nếu không bình định được trung nguyên, mà lại quay về, thì sẽ như sông này” (Tấn thư - Tổ Địch truyện).
[14] Thời Đường Đức Tông, Chu Tỷ mưu phản, quan thái uý là Đoàn Tú Thực căm lắm, cầm cây hốt trong tay đánh Tỷ, Tỷ bị máu loang đầu, loạng choạng đi ra.
[15] Dây buộc chặt mặt đất được yên của trời.
[16] Nhà nho nêu lên đạo: vua tôi, cha con, vợ chồng. Câu nói của Đổng Trọng Thư đời Hán trong Bạch hổ thâu nghĩa: “Quân vi thần cương, phụ vi tử cương, phu vi thê cương” (Vua là giềng mối của bề tôi, cha là giềng mối của con cái, chồng là giềng mối của vợ).
[17] Ví mình như Sở tù Chung Nghi, tuy bị giam vẫn không quên nước cũ ở phương nam.
[18] Hoạch là cái đỉnh không chân, tiếng Việt là cái vạc. Ngày xưa dùng vạc đun nước sôi luộc người tội nặng.
[19] Người hiền triết, ở đây chỉ những người khí tiết đã nêu ở trên.
[20] Chỉ luân lý khí tiết mà nhà nho suy tôn.