Khuyên học trò phải chăm học

[1] Do chữ “Khổng môn”: cửa đức thánh Khổng.
[2] Tử Cống và Tử Trương đều là học trò đức Khổng tử, Tử Cống bảo Tử Trương: Tử này (Tử Cống tự xưng tên) đâu dám bì với đức phu tử (tức Khổng phu tử), chỉ vì bức tường của nhà tử cao ngang vai, nên ai cũng trông thấy đồ vật trong nhà, còn tường của đức phu tử thì cao hàng mấy đợt, không mấy người biết những đồ vật bầy biện đầy đủ và tôn miếu đẹp đẽ ở bên trong.
[3] Bởi câu “Nhĩ mục thông minh nam tử thân, hằng quân phú dữ bất vi bần”: Tai mắt sáng suốt là thân người con trai, trời phú bẩm cho chẳng phải hèn kém.
[4] Vỡ lòng.
[5] Trẻ tuổi.
[6] Sách dạy học trò nhỏ.
[7] Hai bộ trong tứ thư.
[8] Bốn bộ sách: Đại học, Trung dung, Luận ngữ, Mạnh Tử; Ngũ kinh: năm bộ kinh: Thi, Thư, Dịch, Lễ, Xuân thu.
[9] Các nhà học giả đời Chu, Tần, Hán như Lão, Trang, Quản, Thương, Thân, Hàn, Mặc, Liệt, mỗi nhà một lý thuyết, đều làm thành sách để lưu truyền.
[10] Đây là Bắc sử, ngày xưa ta toàn học chữ Tàu còn sử bản quốc chỉ lưu tại bộ, ít khi ban hành.
[11] Một lối văn chương dùng làm bài thích nghĩa kinh truyện, do đời Đường Tống đặt ra, Đến Nguyên, Minh, Thanh biến làm lối 8 vế và cả bên ta cũng dùng để ra bài thi lấy học trò đỗ đạt về hồi còn khoa cử chữ nho, cũng có tên là văn bát cổ.
[12] Cũng là một lối văn hỏi về những nghĩa lý cổ kim, dùng để thi cử.
[13] Đều là lối văn chương có vần có điệu luật, ngày nay vẫn còn dùng, một lối văn vần theo lối Tàu.
[14] Giữ lòng cho ngay thẳng.
[15] Tu: tu thân: sửa mình; Tề: tề gia: cai quản việc gia đình cho tề chỉnh đâu ra đấy; Bình: bình thiên hạ: cho thiên hạ điược hoà bình; Trị: trị quốc: cả nước được thịnh.
[16] Cương: ba mối giường: vua tôi, cha con, vợ chồng. Thường: ngũ thường: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín.
[17] Con tim ở giữa, cai quản ngũ quan, tựa một ông vua của hình thể người ta, nên quen gọi tim (tâm) là thiên quân, “phủ Thiên quân” đây cũng như nói cõi lòng.
[18] Nuôi đức.
[19] Sửa mình.
[20] 4 hạng dân: sĩ, nông, công, cổ: học trò, làm ruộng, làm thợ, đi buôn.
[21] Bói toán, làm thuốc, làm địa lý, xem số.
[22] Mưu chước.
[23] Thủ đoạn xếp đặt công cuộc lớn.
[24] Kinh sử tượng trưng về sách vở việc học.
[25] Nhà học, nhà xem sách.
[26] Bởi câu “Hoàng thiên bất phụ độc thư nhân”: trời không phụ những người đọc sách.
[27] Học trò văn nho.
[28] Lộ Ôn Thư người đời Hán, quê ở Cự lộc, nhà rất nghèo, thủa nhỏ đi chăn dê, lấy cỏ bồ biên chữ làm sách để học. Đời Hán Tuyên đế, dâng thư nói về việc chính trị, khuyên vua nên chuộng việc nhân đức, hoãn sự hình phạt, được thăng đến chức Thái thú.
[29] Công tôn Hoằng: người đời Hán, nhà nghèo chăm học, không có tiền mua sách, thường phải chép vào mảnh tre để đọc. Đời Hán Vũ đế, đối sách đỗ đầu, được bổ Bác sĩ, rồi thăng đến Thừa tướng và được phong tước Hầu.
[30] Người đời Chiến quốc, quê Lạc đường, lúc còn đi học đêm đọc sách, sợ buồn ngủ, để mũi dùi dưới vế đùi, hễ ngủ gật thì dùi đâm lại dậy học, sau đi du thuyết, làm tướng 6 nước chư hầu.
[31] Tôn Kinh: người đời Hán, rất chăm học, thường đóng cửa đọc sách, đêm ngủ sợ quên, là một cái thòng lọng bằng dây buộc trên sà nhà dòng xuống trước mặt hễ ngủ gật đầu chui vào tròng, thì lại tỉnh ra. Thơ Lý Thương Ẩn: “Huyền đầu tằng khổ học, Triết lý phân thành y”: Treo đầu từng chăm học, đứt tay mới hay thuốc.
[32] Người đời Tấn, quê ở Kinh triệu, nhà nghèo ham học, không có dầu, đêm phải hé ra ánh mưa tuyết chịu rét mà đọc sách.
[33] Người đời Tấn, học rộng biết nhiều, nhà nghèo không tiền mua dầu, về mùa hè, thường bắt đom đóm bỏ vào túi vải thưa soi cho sáng để xem sách. Lý Trung có gửi thơ cho Lưu Minh Phủ rằng: “Tam thập niên tiền cộng khổ tâm, nang huỳnh tằng kỷ thử yên sầm”: ba mươi năm trước cùng khổ tâm, túi đom đóm từng soi cảnh tối tăm.
[34] Lý Mật: người đời Tuỳ, quê ở Tương binh, tính ham học, nhiều mưu kế, thường cỡi trâu đi chơi núi, ngồi trên mình trâu đọc sách. Lúc nhà Tuỳ loạn, giúp con Dương Tố là Dương Huyền mưu tranh thiên hạ, nhưng bị Vương thế Sung đánh bại, phải về hàng nhà Đường, làm quan Quan lộc khanh.
[] Chí khí cao rộng.
[35] Tam tự kinh: “Oanh bát tuế năng vịnh thi”: cậu Oanh mới lên tám tuổi đã biết vịnh thơ.
[36] Tô Lão Tuyền tức Tô Tuân người My sơn đời nhà Tống 27 tuổi mới phẫn chí đi học, thông hiểu các học thuyết lục kinh, bách gia, viết văn rất cổ kính. Âu Dương Tu cùng Hán Kỳ tâu vua Tống, được cử làm Hiếu thư lang. Hai con trai là Tô Thức hiệu Đông Pha và Tô Triệu hiệu Đĩnh Tần đều đỗ Tiến sĩ đời Tống có tiếng là bậc văn hào.
[37] Tam tự kinh: “Đường Lưu Án, phương thất tuế, cử thần đồng, tác chính tự”: Lưu Án nhà Đường mới lên bảy tuổi, đỗ khoa Thần đồng, làm quan Chính tự.
[38] Tam tự kinh: “Nhược Lượng Hựu, bát thập nhị, đối đại đình, khôi đa sĩ”: như ông Lương Hựu, 82 tuổi vào thi ở sân nhà vua, đỗ đầu các học trò.
[39] Đường mây, ý nói tiền đồ rộng rãi bằng phẳng, cũng như nói “thênh thênh đường cái thanh vân hẹp gì”.
[40] Câu này do câu “Xuất môn mặc hận vô nhân tuỳ, thư trung xa mã đa như thốc”: ra cửa đừng sợ không có người hầu, trong sách xe ngựa nhiều như mũi tên.
[41] Do câu: “thư trung tự hiểu thiên chung túc”: trong sách khắc có ngàn hộp thóc.
[42] Do câu: “thư trung hữu nữ nhân như ngọc”: trong sách có gái đẹp mặt như ngọc.
[43] Nhà nghèo vắng vẻ, lạnh lẽo.
[44] Trong sách có nhà cao tường vẽ.
[45] Mong như thánh, mong như hiền.
[46] Nơi rừng núi rậm rạp, rừng rú.
[47] Nổi tiếng lúc bấy giờ.
[48] Câu này ý nói sẽ có ngày ngựa nọ xe kia, nhà này dinh khác, nghĩa là phong lưu phú quí.