Ông phỗng đá bài 2

Rút từ Quốc văn tùng ký (AB.383), Nam âm thảo (VHv.2381), Quế Sơn Tam nguyên thi tập (A.3160). Tiêu đề có bản chép là Hỏi phỗng đá, bản trong Quế Sơn Tam nguyên thi tập chép là Vịnh ông lão đá.

Tương truyền vào khoảng 1891-1893, Nguyễn Khuyến đến làm gia sư ở nhà Hoàng Cao Khải (Kinh lược Bắc Kỳ). Một hôm, nhà Khải có tiệc mừng thọ, quan lại được mời đến dự đông đủ, ông cũng được mời ra dự tiệc. Khác với mọi người ăn bận sang trọng, hết lời chúc tụng chủ nhà, Nguyễn Khuyến chỉ đóng một bộ khăn thâm áo vải và ngồi im một góc chẳng nói năng gì. Một viên quan thấy vậy mới thì thào hỏi người bên cạnh: ai mà ngồi như phỗng đá vậy? Nhân đó ông làm bài này. Tương truyền Phan Văn Ái lúc đó đương làm một chức quan trong Nha kinh lược và cũng có mặt trong bữa tiệc này, liền làm một bài ca trù để hoạ lại - nội dung xem ở phần tác giả Phan Văn Ái.

[1] Có vẻ ngây ngô, khờ khạo.
[2] Có bản chép là “Dang tay ngảnh mặt trông trời”.
[3] Có bản chép là “Còn toan lo tính sự đời chi đây”. Một số bản Nôm chép thiếu câu này.
[4] Có bản chép là “Hay mảng vui hoa quả nước non này”.
[5] Do chữ “Lạc xã”. Văn Ngạn Bác quê ở Giới Hưu, đỗ tiến sĩ, làm quan đến thái sư, khi về hưu làm nhà ở Lạc Dương, cùng với Tư Mã Quang, Phú Bật và những học giả cao niên lập ra Lạc Dương kỳ anh hội để đàm đạo văn chương. Câu này có bản chép là “Chừng cũng muốn dan tay vào hội lạc”, hay “Toan giải kết dan tay vào hội lạc”.
[6] Chữ Hán: 青山自笑頭將鶴，滄海誰知我亦鷗. Nghĩa: Ta tự cười đầu đã bạc phơ như đầu chim bạc trong chốn núi xanh; Ai có hay đâu rằng ta cũng như con chim âu, ung dung nơi bãi biển xanh kia. Ý nói rằng ta nay đã sắp trở về già, ta cũng muốn mũ ni che tai, chi chi chích chích như ông phỗng đá cho khỏi bận mình, để giữ lấy cái tự do, sự nhàn hạ của ta. Lấy từ bài Cửu nhật của Trương Dưỡng Hạo đời Nguyên.
[7] Câu này có ý nói mọi việc ở đời này là phó mặc cho lớp người sau lo liệu lấy.