Ấm Ninh tức Lê Ninh, người làng Trung Lễ, xã Cổ Ngu, tổng Văn Lâm, huyện La Sơn, phủ Đức Thọ (nay là xã Đức Lâm, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh), là một thủ lĩnh phong trào Cần Vương khởi nghĩa ở làng quê Trung Lễ. Ông kéo quân hạ tỉnh thành Hà Tĩnh, giết bố chánh Lê Đại, rồi đưa quân phối hợp hoạt động với Phan Đình Phùng. Sau trận ông đánh Thọ Ninh, Định Trường thất bại, Pháp đưa quân về dành chiếm và đốt phá triệt hạ làng Trung Lễ trơ trọi còn đám đất hoang, dân già trẻ không chết cũng bị lao tù, ai sống sót về được đều sáp vào các làng lân cận, trừ một số ít theo ông Lê Văn Khuê tức Bang Khuê khám nã có công được cắt bớt khu đất của làng cũ mà lập thành thôn thì mới khỏi bị phân tháp. Còn các người khác xiêu giạt mãi sau mới được phục hồi nguyên quán lập thành làng mới, gọi là Lạc Thiện, tức làng Trung Lễ trước kia.
Lời chú của Lê Thước khi đăng trên Tạp chí
Tri tân (số 156, ngày 24-8-1944):
Bài này mới đăng trong một quyển sách vừa xuất bản tháng trước, nhan đề Hát dặm Nghệ Tĩnh, tác giả sách ấy là ông Nguyễn Đổng Chi (trang số 130 đến 137). Ông Nguyễn Đổng Chi đã có công sưu tập và chú thích rất kỹ lượng thật là một công phu rất đáng khen ngợi. Tuy nhiên, tôi xét còn có nhiều lỗi sai. Vì tôi ở cùng làng với ông Lê Trọng Đôn, người đã đặt ra chuyện hát giặm nói trên (Nên dùng chữ giặm thì đúng hơn chữ dặm, vì dặm chỉ có nghĩa là một quãng đường dài hay một khoảnh đất rộng, không có nghĩa là “xen vào”, “tiếp thêm” như nghĩa của chữ giặm trong tiếng hát giặm. Ai để ý nghe người dân quê ở nhiều làng tỉnh Hà Tĩnh nói thì nhận rõ họ phân biệt chữ giặm và dặm, không khác người Bắc phân biệt dấu hỏi và dấu ngã hay người Huế phân biệt vần ch và tr). Tôi đã sao bài hát giặm ấy theo miệng của người hát, đọc thuộc lòng, và đã được con trai của tác giả là ông Lê Văn Bằng tức ông Cửu Thơm, cùng nhiều môn đệ của tác giả như cụ thân sinh tôi là Lê Trọng Liệu và thân thúc tôi là cụ Thị Lê Sà, v.v. đính chính lại rất cẩn thận. Nay tôi nghĩ nên đăng tiếp bài của tôi sao lục để độc giả rộng đường tham khảo, mà sửa đổi lại những chỗ sai lạc thì cái công sao tập của ông Nguyễn Đổng Chi lại thêm hoàn hảo bổ ích.
[2] Đón vua.
[1] Chạy trốn, chỉ vua Hàm Nghi.
[3] Phù Long và Yên Trường là hai làng ở Nghệ. Phù Long là quê vợ Lê Ninh.
[4] Đường tập roi theo việc võ của ta ngày xưa.
[5] Đều là con dân của triều đình.
[6] Tức cụ đạo, chỉ các cha, các cố bên giáo, nghĩa là vẫn giao hảo với nhau, không sinh sự giao tranh, làm trái lòng dân.
[7] Tức ông Lê Đại, bố chánh Hà Tĩnh lúc đó, theo triều đình Huế không vâng mệnh vua Hàm Nghi nên bị Lê Ninh đem quân hạ tỉnh thành bắt được hành hình.
[8] Về kinh.
[9] Núi Hồng Lĩnh, tục danh Ngàn Hống.
[10] Tức sông Cả, phân giới Nghệ Tĩnh. Núi Hồng và sông Lam là hai danh thắng tượng trưng khí tiết của người xứ Nghệ.
[11] Sách
Hát dặm của ông Nguyễn Đổng Chi chép là “đắc chí” có vẻ sai.
[12] Tổng Nga Khê, thuộc Can Lộc. Nga Khê cùng với Kỳ Anh, Thạch Hà đều thuộc Hà Tĩnh, đều có các đạo quân Cần Vương đóng.
[13] Như chơi.
[14] Ngại là màu xanh pha vàng, đậm hơn màu hoa lý. Sách
Hát dặm chép “khăn thâm áo ngãi”, theo các cụ già nói là không đúng. Quân dung của Lê Ninh toàn mặc áo thâm thắt dây lưng ngại.
[15] Khí giới.
[16] Nơi vua Hàm Nghi đóng, vào khoảng rừng núi trên chỗ giáp giới hai tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình.
[17] Giữa.
[18] Hai chức quan võ, to hơn suất đội.
[19] Hiệu của Lê Ninh.
[20] Trung thần nhà Minh (Trung Quốc).
[21] Văn Thiên Tường, trung thần nhà Tống (Trung Quốc).
[22] Làng Hạ, tức Việt Yên hạ xã, chính làng của Phan Đình Phùng. Thường gọi là làng Đông Thái.
[23] Tức đình nguyên Phan Đình Phùng, đứng đầu các văn thân Nghệ Tĩnh. Mấy câu này tương truyền lúc đầu tác giả viết là “Vì chưng trên Hạ, Lại có quan Đình; Ngài sinh sự sự sinh, Sang Thọ Ninh...” tỏ ý không muốn sinh sự với giáo dân, bị thuộc hạ Phan Đình Phùng đòi đến để trị tội, ông bèn cãi lại rằng ấy là nghe đọc sai, mà bài của ông chép là “May nhờ trên Hạ, Lại có quan Đình; Ngày ghét giống hôi tanh, Sang Thọ Ninh...”. Nhờ ứng đối nhanh, ông được tha về Hạ.
[24] Thọ Ninh và Định Trường là hai làng thuộc Đức Thọ, toàn giáo dân ở, có nhà thờ đạo to nhất vùng ấy.
[25] Nghe nói ông Lê Ninh cho cây này có vẻ khinh miệt nên gọi tác giả đến đòi chém. Ông liền đáp lại vì chỉ vua triệu thì phải nói Bang Ninh, cứ không thể nói quan Bang Ninh. Nhờ vậy khỏi chết.
[26] Tức sông La giang, giữa hai làng Thọ Ninh và Định Trường, cách làng Trung Lễ ba cây số, chạy qua làng Đông Thái thẳng xuống sông Lam giang.
[27] Một mình đương hai mặt, trên quan Đình đánh xuống, dưới quan Bang đánh lên.
[28] Bốn làng dân lương ở gần hai làng dân giáo Thọ Ninh và Định Trường. Vì có dự vào trận đánh ấy, bị thua, nên dân giáo trả thù đòi phá cướp bóc tàn hại thôn Trung tức thôn Trung Lễ, làng của Lê Ninh, nay là Lạc Thiện.
[29] Hán và Hà là hai con sông lớn bên Tàu, nhiều nước và chảy mạnh. Ý nói chạy như nước chảy.
[30] Ý nói loạn lạc.
[31] Hai quẻ trong Kinh Dịch. Tuỵ là nhóm lại, hoán là tan ra. Ý nói nhờ ai cứu vãn tình thế cho dân trở lại hoà yên. Trong sách
Hát dặm chép “Xin mau mau hồi tán” là sai, vì không nghe đọc bao giờ mà nghĩa cũng không rõ.
[32] Trai cò giằng nhau, do câu tục ngữ “Trai cò đánh nhau, ngư ông đắc lợi”, ý nói giáo lương đánh nhau, chỉ người ngoài được lợi.
[33] Trâu.
[34] Ruồi muỗi.
[35] Đàn.
[36] Chớ nên lấy sự được thua mà bàn luận về anh hùng. Tác giả dùng câu này kết thúc là để ông Lê Ninh được vui lòng, không bắt lỗi vì những câu trách mát ở trong bài mà tác giả đặt ra cho dân trong làng hát.