Trường hận ca

長恨歌

Trường hận ca là một danh tác của Bạch Cư Dị, dùng bút pháp ước lệ tự sự, đem lịch sử cùng điển cố văn học, thông qua câu chuyện giữa vua Hán Vũ Đế (Lưu Triệt) và Lý phu nhân, nhưng thực là miêu tả câu chuyện tình yêu giữa Đường Huyền Tông (tức Đường Minh Hoàng) và Dương Quý Phi. Dương Quý Phi tên thật là Dương Ngọc Hoàn, con gái của ty hộ Thục Châu Dương Huyền Diệm, ở Hoằng Nông (nay là huyện Linh Bảo, tỉnh Hà Nam; có thuyết nói là Bồ Châu, nay là huyện Bồ, tỉnh Sơn Tây). Khi còn nhỏ nàng được nuôi dưỡng trong nhà của người chú là Dương Huyền Bân, năm Khai Nguyên thứ 13 (735) được phong làm vợ lẽ Lý Mao, con trai thứ mười của Huyền Tông, Thọ Vương. Huyền Tông rất thích nàng, vào năm Khai Nguyên thứ 28 (740), đầu tiên ông sai nàng làm một nữ đạo sĩ, sống ở Thái Chân cung, và đặt cho nàng tên là Thái Chân. Năm Thiên bảo thứ 4 (745) ông chính thức phong làm Quý phi.

Bài thơ gồm 120 câu, có thể chia làm 4 đoạn:
- Đoạn 1 tới câu 32: miêu tả những buổi đầu Đường Huyền Tông ân sủng Dương Quý Phi rồi bỏ mặc triều chính, sa vào những yến tiệc thâu đêm suốt sáng từ ngày này sang ngày khác, mặc cho loạn thần và người nhà của Dương Quý Phi lộng hành, mâu thuẫn với một người cũng đầy tham vọng và dã tâm là An Lộc Sơn.
- Đoạn 2 tới câu 50: An Lộc Sơn làm phản, qua được Đồng Quan đến thẳng kinh đô Trường An. Vua tôi triều đình nhà Đường phải chạy đến đất Thục ở Tứ Xuyên. Khi đến gò Mã Ngôi, tướng Trần Huyền Lễ cùng thái tử Lý Hanh lập mưu giết Dương Quốc Trung, rồi kích động binh sĩ đòi giết Dương Quý Phi mới chịu phò vua đánh giặc. Đường Huyền Tông đành ban chết cho Dương Quý Phi rồi tới huyện Phù Phong, nhiều tháng sau mới tới đất Thục. Trong thời gian đó, Lý Hanh xưng đế, tôn Huyền Tông làm Thái thượng hoàng.
- Đoạn 3 đến câu 74: Năm Chí Đức thứ 2 (757), dưới triều Đường Túc Tông, quân Đường thu phục được Trường An, do đó sai người đến đưa Huyền Tông trở về. Trên đường, Huyền Tông từng muốn vì Dương Quý Phi mà cử hành an táng, nhưng Lý Quỹ ra sức can ngăn nên ông từ bỏ, nhưng vẫn sai người lén lút đưa di thể Quý Phi cải táng ở chỗ khác. Về lại Trường An, Huyền Tông thẳng đến Thái miếu tạ tội tổ tiên, sau từ đấy ở tại Hưng Khánh cung. Sang năm Càn Nguyên, Lý Phụ Quốc ly gián quan hệ giữa Túc Tông và Huyền Tông, lúc này đám người Huyền Lễ và Cao Lực Sĩ đều chịu biếm truất, Huyền Tông chịu cảnh bơ vơ, lại bị Túc Tông sai người đưa di cư đến Tây Nội khiến ông rất buồn bực.
- Đoạn 4 đến hết: Huyền Tông bây giờ đã là Thái thượng hoàng nhưng bị giam cầm ở Tây Nội, không còn phải lo việc triều chính nữa, tới năm Bảo Ứng thứ nhất (762) thì băng hà.


[1] Tức Hán Vũ Đế, ở đây dùng để chỉ Đường Minh Hoàng.
[2] Lý Diên Niên, một nhạc công của Hán Vũ Đế, trong một bài hát có câu “Bắc phương hữu giai nhân, Tuyệt thế nhi độc lập; Nhất cố khuynh nhân thành, Tái cố khuynh nhân quốc” tả người đẹp ngoảnh nhìn có thể khiến nghiêng nước, nghiêng thành. Vua hỏi thiên hạ lại có người đẹp như vậy sao. Lý Diên Niên đáp rằng chính là em gái của mình rồi tiến cử lên Hán Vũ Đế, được phong là Lý phu nhân, sau trở thành hoàng hậu.
[3] Vợ lẽ vua, nghĩa là làm Quý phi.
[4] Sáu cung, chỉ những nơi vợ vua ở. Chế độ nhà Chu, đại phu có sáu phòng, vương hầu có sáu cung. Sau này lục cung là nơi ở của hoàng hậu và cung phi.
[5] Không có màu, trên mặt ảm đạm không sáng (của phi tần khác), nghĩa là trong sáu loại phi tần thì Dương Quý Phi đứng thứ hai.
[6] Hồ Hoa Thanh, một hồ trên núi Ly Sơn, có suối nước ấm, trước có tên là Ôn Tuyền. Đường Minh Hoàng sai xây cung điện ở đấy làm nơi nghỉ, chơi.
[7] So sánh da như mỡ đông, tả da trắng đẹp mịn màng. Thi kinh bài Thạc nhân có câu: “Thủ như nhu di, Phu như ngưng chi” 手如柔荑，膚如凝脂 (Tay trắng và mềm như mầm cỏ non, Da trắng mịn màng như mỡ đông).
[8] Cái thoa cài tóc trên đầu còn gọi là “thủ sức”, làm bằng trâm vàng có đính kèm ngọc trai nên lấp lánh, lay động đung đưa.
[9] Màn có vẽ hoa sen. Bảo Triệu bài Hành lộ nan có câu: “Thất thái phù dung chi vũ trướng” 七彩芙蓉之羽帳 (Màn lông vũ có hoa sen sặc sỡ).
[10] Nhà vàng. Theo Vũ Đế cố sự, Hán Vũ Đế khi còn là thái tử, bà Trưởng công chúa (tức là cô của Vũ Đế) muốn gả con là A Kiều cho ông, mới hỏi: A Kiều có đẹp không? Con có muốn cưới làm vợ không? Vũ Đế đáp: “Nhược đắc A Kiều đương dĩ kim ốc trữ chi” 若得阿橋當以金屋貯之 (Nếu cưới được A Kiều thì sẽ đúc nhà vàng cho ở). Về sau khi lên ngôi vua, Vũ Đế lập A Kiều làm Hoàng hậu. Ở đây nó dùng để chỉ cung điện nơi Dương Quý Phi đang sống.
[11] Phong quan và lãnh địa. Sau khi Dương Quý Phi được Huyền Tông sủng ái, người nhà họ Dương đều được phong chức và chia đất, cha bà là Dương Huyền Diệm được truy tặng Thái uý Tề quốc công, mẹ được phong Lương quốc phu nhân, anh Dương Tiêm là Hồng lô khanh, em họ Dương Kỳ là Thị ngự sử, chị lớn lấy họ Thôi là Hàn quốc phu nhân, chị lấy họ Bùi là Quắc quốc phu nhân, chị thứ tám lấy họ Liễu là Tần quốc phu nhân, anh thứ tư Dương Quốc Trung là Hữu thừa Nguỵ quốc công.
[12] Tên một điện trong cung Vị Ương đời Hán, nơi vợ vua ở, ở trên núi Ly Nhung, có hồ và suối nước nóng. Đường Minh Hoàng sai xây cung điện để nghỉ ngơi và du ngoạn. Núi Ly Nhung ở tỉnh Thiểm Tây ngày nay.
[13] Nơi An Lộc Sơn trấn thủ, thuộc tỉnh Hà Bắc ngày nay.
[14] Một điệu múa gốc từ Ấn Độ, truyền sang Trung Quốc, Đường Minh Hoàng sửa đổi lại thành một điệu ca vũ trong hoàng cung.
[15] Phép đặt quân ngày xưa, 12500 người làm một quân, vua thiên tử có sáu quân. Chữ “lục quân” đây cũng chỉ là nói quân của thiên tử.
[16] Đường vào Ba Thục có hai núi Kiếm Sơn là đại Kiếm Sơn và tiểu Kiếm Sơn, cách nhau 30 dặm, có đường gác bắc thông để đi qua, thế rất nguy hiểm.
[17] Ở Ba Thục, tức nay về hạt huyện Nga My, tỉnh Tứ Xuyên. Hai núi đối nhau, hình như lông mày con ngài, nhân được tên gọi là Nga My.
[18] Nay là tỉnh Tứ Xuyên.
[19] Linh là cái chuông nhỏ cầm tay lắc. Theo Trịnh Xứ Hối trong Minh Hoàng tạp lục bổ di, khi Huyền Tông vào Thục, đi qua Tà Cốc, gặp phải khoảng hơn chục trận mưa. Trong mưa ở sạn đạo nghe thấy tiếng chuông từ trên núi, thấy đặc biệt hoang vắng lanh lẽo, đau buồn thương tiếc Dương Phi, phổ thơ thành Vũ lâm linh khúc gửi niềm uất hận.
[20] Ý nói tình hình chung đã được cải thiện. Tháng chín năm Chí Đức thứ 2 (757), Quách Tử Nghi thu phục lại Trường An, tháng mười hai cùng năm Huyền Tông từ Thành Đô về Trường An.
[21] Gò nơi Dương Quý Phi được Minh Hoàng ban chết.
[22] Tên của ao phía bắc của cung điện Kiến Chương nhà Hán, nay ở phía đông thành phố Tây An, tỉnh Thiểm Tây, rộng mười khoảnh, bằng một nghìn mẫu.
[23] Tên một cung điện nhà Hán, di chỉ ở phía tây bắc Tây An ngày nay. Câu này nói rằng, nhìn thấy hoa sen ở ao Thái Dịch giống như nhìn thấy khuôn mặt của Dương Quý Phi, thấy những tán lá liễu trước cung điện Vị Ương giống như nhìn thấy lông mày của Dương Quý Phi. Lý Bạch trong Thanh bình điệu có câu hoá dụng: “Vân tưởng y thường, hoa tưởng dung” (Nhìn mây nhớ đến xiêm áo, thấy hoa nhớ đến dung nhan).
[24] Đền Tây Cung tức cung Thái Cực, và điện Nam Nội tức cung Hưng Khánh. Đường Minh Hoàng sau khi chạy loạn trở về truyền ngôi cho con, làm Thái thượng hoàng, đầu tiên sống ở cung Hưng Khánh, nhưng vì cung điện gần triều chính, thường xuyên tiếp xúc với quần thần, khiến Túc Tông sợ ông có tham vọng lại lên ngôi nên dời ông đến Tây Cung.
[25] Chỉ ban nhạc mà Huyền Tông đã đào tạo ở Lê Viên. Lê Viên là hai kỹ phường trong nội cung. Năm 714, Huyền Tông đã lập một cung bên cạnh cung điện Bồng Lai để luyện tập âm nhạc và vũ đạo, và tự tham gia dạy diến tập âm nhạc và khiêu vũ.
[26] Phòng trong cung điện, nơi ở của thê thiếp, phủ lên các bức tường bằng tiêu, ớt và bùn để thơm và ấm.
[27] Ngói uyên ương. Nguỵ Văn Đế nằm mơ thấy hai phiến ngói rơi xuống đất, hoá đôi uyên ương, về sau người ta gọi thứ ngói cứ ghép thành hai phiến một để lợp nhà là ngói uyên ương.
[28] Nay là huyện Cùng Lai, Lan Châu, thuộc tỉnh Tứ Xuyên.
[29] Nguyên là cửa một cung điện đời Hán ở Lạc Dương, nay dùng để chỉ nơi kinh đô.
[30] Dương Quý Phi từng được Đường Minh Hoàng cho làm đạo sĩ, tên là Thái Chân.
[31] Bạch Cư Dị trong Nghê thường vũ y vũ ca 霓裳羽衣舞歌 đã tự chú Tiểu Ngọc là con gái của Ngô vương Phù Sai.
[32] Tức Đổng Song Thành, người hầu gái của Tây Vương Mẫu trong truyền thuyết. Tiểu Ngọc và Song Thành cùng là thị nữ của Dương Quý Phi. Đại ý hai câu này là Dương Quý Phi sống ở sâu trong cõi tiên, nên sau khi phương sĩ gõ cửa, người mở cửa nhờ Tiểu Ngọc đến nói với Song Thành sau đó Song Thành nói với bà.
[33] Một điện trong cung Hoa Thanh.
[34] Được dịch từ cụm từ “thánh chúa” trong nguyên tác. Theo Quách Tấn, Tản Đà đã giải thích rằng Dương Quý Phi vốn được cưới về làm vợ hoàng tử, nhưng Đường Minh Hoàng vì mê nhan sắc của nàng nên đã đưa nàng vào cung làm quý phi. Hành động đó rõ ràng là loạn luân, thế mà Bạch Cư Dị lại gọi nhà vua là “thánh chúa”, thì hai chữ đó có hàm ý mỉa mai. Bởi vậy, ông dùng hai chữ “vua cha” để làm sáng tỏ dụng ý trong nguyên văn. (“Kỷ niệm về Tản Đà”, Tạp chí Văn, số về Tản Đà, năm 1971)