Độc La Ngạn Đỗ đình nguyên từ Bắc phiên thư

讀羅岸杜庭元辭北幡書

Lời tự:

安定制薹回朝，忝往謁見，因示羅岸杜庭元辭北藩書，再三讀玩，不覺喜躍曰：『吾道其未窮耶？民彝其未泯耶？因繆為評閱，再戲吟一律。良久吟思：杜君之文果為是耶？吾之平閱果未定耶？衛律之徙蘇子卿，夢炎之囚文宋瑞，往事誠可畏也。雖然天地之經，君臣之義，父師之所授，子弟之所學，其可忽乎？』輒具以白兄翁正焉。

An Định chế đài hồi triều, thiểm vãng yết kiến, nhân thị La Ngạn Đỗ đình nguyên từ Bắc phiên thư, tái tam độc ngoạn, bất giác hỉ dược viết. “Ngô đạo kỳ vị cùng da? Dân di kỳ vị dẫn da?” Nhân mậu vi bình duyệt, tái hý ngâm nhất luật. Lương cửu ngâm tư: “Đỗ quân chi văn, quả vi thị da? Ngô chi bình duyệt, quả vi định da? Vệ Luật^[3] chi tỉ Tô Tử Khanh^[4], Mộng Viêm^[5] chi tù Văn Tống Thuỵ^[6], vãng sự thành khả uý dã. Tuy nhiên, thiên địa chi kinh, quân thần chi nghĩa, phụ sư chi sở thụ, tử đệ chi sở học, kỳ khả hốt hồ?” Triếp cụ dĩ bạch, huynh ông chính yên.

(Tổng đốc An Định (Vũ Báo) về triều, tôi đến yết kiến, nhân đó ông cho xem bức thư của Đỗ đình nguyên, người làng La Ngạn, từ chối chức bố chính Bắc Ninh. Tôi đọc đi đọc lại hai ba lần, bất ngờ mừng quá mà thốt ra rằng: “Đạo ta có lẽ chưa cùng chăng? Luân thường có lẽ chưa mất chăng?” Nhân lạm bình duyệt, lại đùa ngâm một bài thơ. Giờ lâu ngẫm nghĩ: “Văn của bác Đỗ quả là đúng chăng? Lời bình duyệt của ta quả là chuẩn xác chăng? Vệ Luật đày Tô Tử Khanh, Mộng Viêm cầm tù Văn Tống Thuỵ, việc trước quả thật đáng sợ! Tuy nhiên, đạo trời đất, nghĩa vua tôi, bậc cha, bậc thầy đã truyền, con em, học trò đã học, lẽ nào có thể coi thường được chăng?” Bèn chép ra đệ trình, xin huynh ông phủ chính cho.)

Đình nguyên họ Đỗ tức Đỗ Huy Liêu, người làng La Ngạn, huyện Đại An, tỉnh Nam Định (nay thuộc xã Yên Đồng, huyện Ý Yên, tỉnh Hà Nam), đỗ đình nguyên khoa Kỷ Mão (1879), đời Tự Đức, làm đến chức Hồng Lô thiếu khanh, tham biện nội các. Khi Pháp xâm lược, ông từ chức về nhà. Pháp bổ ông làm chức bố chính Bắc Ninh, ông gửi thư từ chối.

[1] Lấy từ thơ Lý Thương Ẩn: “Tâm hữu linh tê nhất điểm thông” (Trong tâm có một điểm thông suốt như sừng con linh tê). Sừng con linh tê giữa có lỗ thông suốt từ đầu nọ sang đầu kia, được ví với sự cảm thông trong tâm con người.
[2] Xuất phát từ sách Trang Tử, là một loài chim lớn, nương gió xoáy bay cao chín vạn dặm…, sau chim bằng thường tượng trưng cho người có chí lớn, những nhân cách vĩ đại, hào hùng.
[3] Người đời Hán Vũ Đế sang sứ Hung Nô rồi đầu hàng và ở lại.
[4] Tô Vũ, tự Tử Khanh, cũng sang sứ Hung Nô, không chịu nghe lời khuyên của Vệ Luật đầu hàng, bị Vệ Luật xui vua Hung Nô đầy đi chăn dê.
[5] Lưu Mộng Viêm, bầy tôi nhà Tống, đầu hàng nhà Nguyên.
[6] Văn Thiên Tường, tự Tống Thuỵ, hiệu Văn Sơn, đỗ trạng nguyên đời Lý Tông nhà Tống, làm chức an phủ sứ ở Giang Tây. Khi quân Nguyên đánh Tống, Thiên Tường chống cự, thua trận và bị bắt. Vua Nguyên muốn thu dùng, nhưng ông từ chối, và nói: “Nếu được tha thì xin về quê hương làm một đạo sĩ”. Lưu Mộng Viêm xui vua Nguyên không nên tha, vì thế ông bị giữ lại trong tù và sau bị giết.