Tế Lâm dạ khốc

細林夜哭

Tế Lâm là tên núi, tên cũ là Thần Sơn, nay ở cách phía nam thành phố Thượng Hải hai mươi dặm. Bài này tác giả làm vào năm Thuận Trị thứ 4, khi quân Thanh đến Giang Nam, sau khi Trần Tử Long khởi binh thất bại, đem gia đình ở lánh về Tây Mão, tác giả thường qua lại núi Tế Lâm và núi Sa Sơn. Trần Tử Long chết vì nạn nước chưa lâu, Hạ Hoàn Thuần cũng bị bắt. Trên đường bị giải về Nam Kinh, đi qua Tế Lâm, trước cảnh sinh tình, tác giả viết để tỏ rõ vô cùng thương sót Trần đã chết vì nạn nước, và cũng tỏ quyết tâm đi theo xuống suối vàng.

[1] Tức Ngô Tùng giang.
[2] Chỉ Trần Tử Long.
[3] Cuối đời Trần Tử Long lấy hiệu là Ư Lăng Mạnh công.
[4] Tức bạch vân hương, nơi ở của tiên, đây chỉ nơi ở của Trần Tử Long.
[5] Người có chí khí mạnh mẽ.
[6] Chỉ việc năm Thuận Trị thứ 3, Ngô Dị khởi quân thất bại.
[7] Dùng điển trong bài nhạc phủ Bình Lăng Đông đời Hán. Địch Nghĩa cuối Tây Hán khởi quân chống Vương Mãng, quân thua rồi chết.
[8] Chỉ năm Thuận Trị thứ 4, Trần Tử Long khởi quân.
[9] Núi Tế Lâm ở Tùng giang và các núi khác gọi là chín núi (cửu phong).
[10] Thời Xuân Thu, Ngô phá Sở, Thân Bao Tư vào Tần xin quân cứu viện đứng khóc ở sân triều đình Tần bảy ngày.
[11] Thời Chiến Quốc, Yên đánh Tề, hạ gần hết thành nước Tề, Điền Đan phá Yên khôi phục lại nước Tề. Quân Yên giữ Liêu Thành, mãi quân Tề không hạ được. Lỗ Trọng Yên buộc thư bắn vào trong thành kêu gọi tướng Yên, quân Yên bỏ thành mà đi.
[12] Tên chim tích lệ. Sở từ: “Hoàng hộc chi nhất cử hề, tri sơn xuyên chi vu khúc; Tái cử hề, đổ thiên địa chi viên phương” (Chim hoàng hộc một lần cất cánh, biết núi sông dài rộng; Lần thứ hai cất cánh, thấy đất trời vuông tròn).
[13] Khi quân Ngô Dị thua, Trần Tử Long từng cảm khái than: “Mang mang thiên địa tương an chi hồ!” (Mênh mang trời đất biết là về đâu).
[14] Xác chôn bụng cá, chỉ việc Trần Tử Long đâm đầu xuống nước chết.
[15] Cuối Xuân Thu, Dự Nhượng vì Trí Bá mà hành thích Tương Tử, nói: “Trí Bá đãi tôi như quốc sĩ, nên tôi báo đáp ông ấy như quốc sĩ”. Ý câu này là Trần Tử Long rất hiểu Hạ Hoàn Thuần.
[16] Tên thuỵ của Sùng Trinh Chu Do Kiểm là Tráng Liệt Mẫn Hoàng Đế.
[17] Dùng điển Hoàng Đế cưỡi rồng lên trời, các bề tôi vin vào râu rồng cùng lên.
[18] Chỉ thân phụ của tác giả là Hạ Doãn Di. Nhà Minh mất, ông chết theo nạn nước, được đặt tên thuỵ là Trung Tiết.
[19] Cửa nhà trời trong truyền thuyết.
[20] Thời Xuân Thu, Đồ Ngạn Giả giết cả nhà Triệu Thuẫn, môn nhân họ Triệu là Trình Anh và Công Tôn Chử Cữu cứu nuôi con côi là Triệu Vũ Tử thành người, báo được thù cho cả nhà. Ở đây tác giả đem Trình Anh và Công Tôn Chử Cữu ví với Trần Tử Long, còn ví mình là Triệu Vũ. Sau khi Hạ Doãn Di chết vì việc nước, Hoàn Thuần nhận được sự chăm sóc của Trần Tử Long.
[21] Thời Hán Sở, Điền Hoành tự lập làm Tề vương, đem năm trăm tráng sĩ ra ngoài biển. Hán Cao Tổ lên ngôi chiêu hàng Điền Hoành, Điền về kinh đến nửa đường thì tự sát, năm trăm tráng sĩ trên đảo biết tin cũng đều tự sát. Ở đây đem Điền Hoành ví với Trần Tử Long, còn mình ví với tráng sĩ.
[22] Nấm mồ.