24/04/2024 16:40Thi Viện - Kho tàng thi ca Việt Nam và thế giới
Thể thơ: Thất ngôn cổ phong; Nước: Trung Quốc; Thời kỳ: Minh
Đăng bởi Vanachi vào 21/03/2007 19:22
Nguyên tác
鼎湖當日棄人間，
破敵收京下玉關。
慟哭六軍俱縞素，
衝冠一怒為紅顏。
紅顏流落非吾戀，
逆賊天亡自荒讌。
電掃黃巾定黑山，
哭罷君親再相見。
相見初經田竇家，
侯門歌舞出如花。
許將戚里箜篌伎，
等取將軍油壁車。
家本姑蘇浣花里，
圓圓小字嬌羅綺。
夢向夫差苑裡遊，
宮娥擁入君王起。
前身合是採蓮人，
門前一片橫塘水。
橫塘雙槳去如飛，
何處豪家強載歸？
此際豈知非薄命，
此時只有淚沾衣。
薰天意氣連宮掖，
明眸皓齒無人惜。
奪歸永巷閉良家，
教就新聲傾座客。
座客飛觴紅日暮，
一曲哀弦向誰訴？
白皙通侯最少年，
揀取花枝屢迴顧。
早攜嬌鳥出樊籠，
待得銀河幾時渡。
恨殺軍書抵死催，
苦留後約將人誤。
相約恩深相見難，
一朝蟻賊滿長安。
可憐思婦樓頭柳，
認作天邊粉絮看。
遍索綠珠圍內第，
強呼絳樹出雕欄。
若非將士全師勝，
爭得蛾眉匹馬還？
蛾眉馬上傳呼進，
雲鬟不整驚魂定。
蠟炬迎來在戰場，
啼妝滿面殘紅印。
專征簫鼓向秦川，
金牛道上車千乘。
斜谷雲深起畫樓，
散關月落開妝鏡。
傳來消息滿江鄉，
烏臼紅經十度霜。
教曲妓師憐尚在，
浣紗女伴憶同行。
舊巢共是啣泥燕，
飛上枝頭變鳳凰。
長向尊前悲老大，
有人夫婿擅侯王。
當時祇受聲名累，
貴戚名豪競延致。
一斛明珠萬斛愁，
關山漂泊腰支細。
錯怨狂風颺落花，
無邊春色來天地。
嘗聞傾國與傾城，
翻使周郎受重名。
妻子豈應關大計，
英雄無奈是多情。
全家白骨成灰土，
一代紅妝照汗青。
君不見：
館娃初起鴛鴦宿，
越女如花看不足。
香徑塵生鳥自啼，
屧廊人去苔空綠。
換羽移宮萬里愁，
珠歌翠舞古梁州。
為君別唱吳宮曲，
漢水東南日夜流。
Phiên âm
Đỉnh hồ[1] đương nhật khí nhân gian,
Phá địch[2] thâu kinh há Ngọc Quan[3].
Đỗng khốc lục quân[4] câu cảo tố,
Xung quan nhất nộ[5] vị hồng nhan[6].
Hồng nhan lưu lạc[7] phi ngô luyến,
Nghịch tặc[8] thiên vong tự hoang yến.
Điện tảo Hoàng Cân[9] định Hắc Sơn[10],
Khốc bãi quân thân[11] tái tương kiến.
Tương kiến sơ kinh Điền, Đậu[12] gia,
Hầu môn ca vũ xuất như hoa.
Hứa tương thích lý[13] không hầu kỹ[14],
Đẳng thủ tướng quân du bích[15] xa.
Gia bản Cô Tô Cán Hoa[16] lý,
Viên Viên tiểu tự kiều la ỷ.
Mộng hướng Phù Sai[17] uyển lý du,
Cung nga ủng nhập quân vương khởi.
Tiền thân hợp thị thái liên nhân[18],
Môn tiền nhất phiến Hoành Đường[19] thuỷ.
Hoành Đường song tương khứ như phi,
Hà xứ hào gia cưỡng tải quy.
Thử tế khởi tri phi bạc mệnh,
Thử thì chỉ hữu lệ triêm y.
Huân thiên ý khí[20] liên cung dịch[21],
Minh mâu hạo xỉ vô nhân tích.
Đoạt quy vĩnh hạng[22] bế lương gia[23],
Giáo tựu tân thanh khuynh toạ khách.
Toạ khách phi trường hồng nhật mộ,
Nhất khúc ai huyền hướng thuỳ tố.
Bạch tích thông hầu[24] tối thiếu niên,
Giản thủ hoa chi lũ hồi cố.
Tảo huề kiều điểu xuất phàn lung,
Đãi đắc Ngân Hà kỷ thì độ?
Hận sát quân thư[25] để tử thôi,
Khổ lưu hậu ước tương nhân ngộ.
Tương ước ân thâm tương kiến nan,
Nhất triêu nghĩ tặc[26] mãn Trường An[27],
Khả liên tư phụ lâu đầu liễu,
Nhận tác thiên biên phấn nhứ[28] khan.
Biến sách[29] Lục Châu[30] vi nội đệ,
Cưỡng hô Giáng Thụ[31] xuất điêu lan.
Nhược phi tướng sĩ toàn sư thắng,
Tranh đắc nga mi thất mã hoàn.
Nga mi mã thượng truyền hô tiến,
Vân hoàn bất chỉnh kinh hồn định.
Lạp cự nghênh lai tại chiến trường,
Đề trang mãn diện tàn hồng ấn.
Chuyên chinh[32] tiêu cổ hướng Tần Xuyên[33],
Kim Ngưu đạo[34] thượng xa thiên thặng.
Tà Cốc[35] vân thâm khởi hoạ lâu,
Tản Quan[36] nguyệt lạc khai trang kính.
Truyền lai tiêu tức mãn giang hương[37],
Ô cữu[38] hồng kinh thập độ sương.
Giáo khúc kỹ sư[39] liên thượng tại[40],
Cán sa nữ bạn ức đồng hành.
Cựu sào cộng thị hàm nê yến[41],
Phi thượng chi đầu biến phượng hoàng.
Trường hướng tôn tiền bi lão đại[42],
Hữu nhân phu tế thiện hầu vương.
Đương thời chỉ thụ thanh danh[43] luỵ,
Quý thích danh hào cạnh diên trí.
Nhất hộc minh châu[44] vạn hộc sầu,
Quan sơn phiêu bạc yêu chi tế.
Thác oán[45] cuồng phong dương lạc hoa,
Vô biên xuân sắc lai thiên địa.
Thường văn khuynh quốc dữ khuynh thành,
Phiên sử Chu Lang[46] thụ trọng danh.
Thê tử khởi ưng quan đại kế,
Anh hùng vô nại thị đa tình.
Toàn gia[47] bạch cốt thành hôi thổ,
Nhất đại hồng trang chiếu hãn thanh.
Quân bất kiến:
Quán Oa[48] sơ khởi uyên ương túc,
Việt nữ như hoa khan bất túc.
Hương kính trần sinh điểu tự đề,
Tiệp lang[49] nhân khứ đài không lục.
Hoán vũ di cung[50] vạn lý sầu,
Châu ca thuý vũ[51] cổ Lương Châu[52].
Vị quân biệt xướng Ngô cung khúc[53],
Hán thuỷ[54] đông nam nhật dạ lưu.Dịch nghĩa
Đấng chí tôn ngày ấy từ bỏ nhân gian,
Phá quân địch, thu lại kinh đô, vượt ải Ngọc Quan.
Khóc lóc thảm thiết sáu quân đều mặc áo trắng để tang,
(Tướng quân) nổi giận dựng ngược cả tóc chỉ vì kẻ má hồng.
Khách má hồng lưu lạc không phải vì ta yêu quí,
Bọn nghịch tặc bị trời làm mất như bữa tiệc tàn.
Quét Khăn Vàng nhanh như chớp, bình định Hắc Sơn,
Khóc quân thân xong, liền đi tìm gặp.
Trước hết đến họ Điền, họ Đậu
Cửa vương hầu đám ca kỹ như hoa.
Hẹn đưa kỹ nữ giỏi ca khúc không hầu ra,
Đợi đón xe riêng của tướng quân.
(Người kỹ nữ ấy) nhà vốn ở Cán Hoa, thành Cô Tô,
Tên nàng là Viên Viên, dịu dàng dễ thương.
Từng mơ ước dạo chơi trong vườn của Phù Sai,
(Và) Đám cung nga đưa vào gặp quân vương.
Tiền thân (nàng) là người con gái hái sen,
Trước cửa là một dải Hoành Đường.
Trên hồ Hoành Đường thuyền hai chèo đi như bay,
Có kẻ phú hào bắt cóc (nàng) chở đi đâu không biết,
Cảnh ngộ ấy há biết rằng không phải là bạc mệnh.
Lúc đó chỉ khóc ướt đầm vạt áo.
Ngày này qua ngày khác vùi dập (nàng),
Không ai tiếc thương người con gái răng trắng, mắt sáng.
(Có kẻ) đoạt cô gái nhà lành này về nhốt trong một ngõ hẻm,
Dạy cho bài ca mới để làm điên đảo bọn khách làng chơi.
Đám khách chơi uống rượu say mặt đỏ gay như mặt trời lặn,
Một khúc đàn ai oán biết cùng ai bày tỏ?
Có chàng hầu tước trắng trẻo, trẻ trung nhất,
Để ý đến nàng, bao phen quan hoài.
sớm tháo cũi sổ lồng cứu con chim đẹp khỏi cảnh giam cầm,
Đợi qua được sông Ngân thì biết đến bao giờ.
Hận là (chàng) lại bị thúc giục đi theo quân vụ,
Còn cố để lại lời hẹn ước làm lầm lỡ cả đời người.
Lời hẹn ước sâu nặng ân tình nhưng gặp nhau thật khó
Rồi một hôm quân giặc đông như kiến đến đầy cả Trường An.
Đáng thương, người thiếu phụ nhớ mong như cây liễu bên lầu,
Lại bị coi là kẻ buôn phấn bán hương.
(Tướng quân) tìm Lục Châu vây cả phủ đệ trong cung,
Gọi mãi mới thấy Giáng Thụ bước ra bao lơn chạm trổ.
Nếu chẳng phải quân đội của tráng sĩ toàn thắng,
Thì làm sao giành lại được gái mày ngài đặt trên mình ngựa trở về.
Đặt nàng lên ngựa hô quân thẳng tiến,
Tóc mây bị xô lệch, nàng định thần trở lại.
Đốt đuốc hoa thành thân ngay tại chiến trường,
Ngấn lệ còn đọng trên gương mặt.
Thổi tiêu gióng trống (cùng nhau) tiến về hướng Tần Xuyên,
Nghìn cỗ xe đi trên đường Kim Ngưu.
Ở Tà Cốc mây dày dựng lên lâu đài lộng lẫy,
Ở Tản Quan trăng lặn còn đặt đài gương trang điểm.
Tin tức truyền khắp quê hương sông nước,
Rặng cây ô cữu đã trải qua mười mùa sương.
Đáng thương, người dạy đàn ca ngày xưa nay vẫn còn,
Nhớ những người bạn gái cùng đi giặt sa ngày trước.
Con chim én cùng tha bùn nơi tổ cũ,
Bay lên ngọn cây biến thành phượng hoàng.
Những bậc đàn chị trước kia nay đã buồn vì tuổi tác,
(Ai ngờ) có người (trong bọn họ) lại lấy chồng là bậc vương hầu.
Bấy giờ chỉ mệt vì tiếng tăm,
Đám quyền quý, phú hào đua nhau rước mời, biếu xén.
(Nhận) một hộc châu là liền theo cả vạn hộc sầu,
Phiêu bạt quan sơn thân hình gầy guộc,
Nhầm oán cuồng phong thổi tung hoa rụng,
Để cho xuân sắc vô biên tản mác giữa đất trời.
Từng nghe người có sắc đẹp nghiêng nước nghiêng thành,
Khiến cho Chu Lang thêm nổi tiếng,
Chuyện vợ con há để liên quan đến sự nghiệp lớn,
Nhưng biết làm sao, anh hùng cũng là kẻ đa tình.
Xương trắng của cả nhà đều biến thành tro bụi,
Danh tiếng của người đẹp nhất đời còn lưu lại trong sử xanh.
Người thấy chăng:
Khi cung Quán Oa mới dựng cho uyên ương,
Con gái nước Việt như hoa xem không xuể.
(Mà nay) trên đường thơm chỉ còn bụi bặm và tiếng chim khắc khoải
Hành lang rộn tiếng guốc nay chỉ còn có rêu xanh.
Thay áo dời cung, muôn dặm buồn thảm
Ca lời châu ngọc, múa vũ điệu lộng lẫy của Lương Châu xưa.
Vì người, chớ hát khúc ca trong cung nước Ngô,
Sông Hán Thuỷ mãi mãi chảy về phương Đông Nam.Bản dịch của Nguyễn Thị Bích Hải
Chí tôn ngày ấy lìa trần,
Phá quân địch, vượt ải quan nhập thành.
Quân áo trắng khóc vua Minh
Tướng quân nổi giận vì tình hồng nhan.
Hồng nhan lưu lạc gian nan,
Chống trời, lũ giặc cũng tàn như ong.
Định Hắc Sơn, quét Khăn Vàng,
Khóc vua xong, vội tìm nàng gặp nhau.
Nhà Điền, Đậu đến tìm mau
Như hoa, một đám con hầu kéo ra.
Dặn tìm ca nữ ngày xưa,
Đợi ta đến rước, ta đưa về nhà.
Nàng xưa vốn ở Cán Hoa,
Viên Viên thuở ấy như hoa, dịu dàng.
Từng mơ gặp gỡ quân vương,
Dạo hoa viên, tiến bệ rồng Phù Sai.
Hái sen thiếu nữ mày ngài,
Hoành Đường một dải ở ngay cửa ngoài.
Thuyền qua thuyền lại như thoi,
Có tên cường bạo bắt người chở đi.
Lệ rơi đẫm ướt xiêm y,
Ai hay bạc mệnh từ khi sẩy vời
Bao phen liễu ép hoa nài,
Má hồng, mắt sáng nào ai thương tình.
Ngõ sâu nhốt gái nhà lành,
Dạy bài ca mới để dành làng chơi.
Khách chơi điên đảo như say,
Khúc đàn ai oán tỏ bày cùng ai?
Có chàng hầu tước trẻ trai,
Đem lòng thương luyến quan hoài nhớ mong
Ra tay tháo cũi sổ lồng,
Đợi ngày gặp gỡ bên sông Ngân Hà.
Bỗng đâu quân vụ gọi ra,
Còn lưu lời hẹn, đời hoa lỡ lầm.
Tình sâu, đôi đoạn ruột tằm,
Một hôm giặc đến ầm ầm TRường An.
Đáng thương thiếu phụ cô đơn
Bị đày vào kiếp phong trần khổ đau.
Vây cung cấm, kiếm Lục Châu,
Gọi hoài... mới dám xuống lầu bước ra.
Vì không toàn thắng về ta,
Sao giành được gái mặt hoa chở về.
Đặt lên mình ngựa chở về
Lệch vòng tóc rối, tỉnh mê bàng hoàng.
Đuốc hoa cưới tại chiến trường,
Còn hoen ngấn lệ trên gương mặt hồng.
Tần Xuyên kèn trống thẳng dong,
Nghìn xe cùng trẩy trên đường Kim Ngưu.
Rẽ mây dày dựng hoa lâu,
Tán Quan trăng xế còn lưu trang đài.
Tin về quê cũ sông dài,
Hàng cây ô cửu trải mười mùa sương.
Thầy đàn còn đó, đáng thương,
Nhớ từng bạn gái thuở cùng giặt sa.
Vẫn con én nhỏ đây mà,
Bay lên cây quý hoá ra phượng hoàng.
Cầm ca tuổi tác mủi lòng,
Ngờ đâu có kẻ lấy chồng hầu vương.
Mệt vì tăm tiếng lẫy lừng,
Rước mời, biếu xén tưng bừng đua nhau
Một hộc châu, vạn hộc sầu,
Quan sơn phiêu bạt dãi dầu mình ve.
Cuồng phong hoa rụng thảm thê,
Vô biên xuân sắc biết về nơi nao.
Nghe xưa từng có Tiểu Kiều,
Khiến Chu Lang được tiếng nêu muôn đời.
Luyến chi thê tử luỵ đời,
Nhưng... anh hùng cũng là người tình chung.
Toàn gia xương trắng hoá bùn,
Chỉ tên người đẹp lưu cùng sử xanh.
Người thấy chăng:
Quán Oa xây mộng uyên ương,
Mỹ miều gái Việt Ngô cung dập dìu.
Đường thơm nay cảnh đìu hiu,
Chim kêu khắc khoải, sân rêu xanh rì.
Dời cung, thay áo sầu bi,
Lời ca điệu múa nhớ về Lương Châu.
Khúc Ngô chớ hát thêm sầu,
Ngày đêm sông Hán dạt dào về Đông.
Đây là bài thất ngôn trường thi tiêu biểu của Ngô Vĩ Nghiệp, một bài thơ trữ tình lịch sử, châm biếm. Viên Viên vốn tên là Trần Nguyên, tự Uyển Phân, một danh kỹ ở miền Giang Nam, là một trong Tần Hoài bát tuyệt thời Minh mạt. Viên Viên được Ngô Tam Quế cứu khỏi lầu xanh và hai người đính ước với nhau. Ngô Tam Quế được phong làm Tổng binh, chỉ huy quân đội trấn thủ Sơn Hải quan. Năm 1644, Lý Tự Thành lãnh đạo quân khởi nghĩa tiến vào chiếm kinh đô Bắc Kinh, vua Minh Tự Tông tự tử. Ban đầu Ngô Tam Quế định đầu hàng nghĩa quân, nhưng nghe tin Trần Nguyên đang bị bộ tướng của Lý Tự Thành là Lưu Tông Mẫn chiếm đoạt, Ngô Tam Quế bèn cầu viện quân Mãn, dẫn quân Mãn Thanh vượt Sơn Hải quan, mượn tiếng trả thù cho vua Minh, tiến vào Bắc Kinh, đánh bại nghĩa quân của Lý Tự Thành. Quân Thanh thừa thắng chiếm luôn toàn lãnh thổ Trung Quốc. Ngô Tam Quế tìm lại được Trần Viên Viên và được nhà Thanh phong vương, phái đi trấn thủ miền tây nam, cuối đời đi tu làm đạo sĩ. Trong bài thơ này, tác giả thông qua sự “bi hoan ly hợp” với Trần Viên Viên để châm biếm hành vi phản quốc của Ngô Tam Quế.
[1] Tương truyền Hoàng Đế lấy đồng ở núi Thú sơn, đúc đỉnh ở chân núi Kinh sơn (Linh Bảo, Hà Nam ngày nay). Sau khi đúc xong đỉnh, ông cưỡi rồng bay lên trời, đời sau nhân đó gọi nơi này là Đỉnh hồ. Người sau dùng để chỉ cái chết của đế vương. Ở đây chỉ Sấm vương Lý Tự Thành đánh vào Bắc Kinh. Hoàng đế Sùng Trinh tự tử ở Môi Sơn (nay là Cảnh Sơn, Bắc Kinh).
[2] Chỉ việc Ngô Tam Quế đưa quân Thanh đánh bại Lý Tự Thành, lấy lại Bắc Kinh thực là bị quân Thanh chiếm lĩnh.
[3] Đây mượn để chỉ Sơn Hải quan, cửa quan Ngô mở đón quân Thanh.
[4] Thiên tử triều Chu cầm sáu quân, một quân là 12.500 người. Đây chỉ chung quân đội của triều đình.
[5] Sử ký - Lạn Tương Như truyện hình dung cực giận.
[6] Chỉ Viên Viên.
[7] Viên Viên bị Lưu Tôn Mẫn bắt đi.
[8] Chỉ Sấm vương Lý Tự Thành. Hai câu này lấy từ lời Ngô Tam Quế: “Ta xuất binh không phải là vì hồng nhan lưu lạc, mà là vì tên nghịch tặc thối nát, truỵ lạc. Trời kia muốn để cho tự chuốc lấy diệt vong.”
[9] Khăn Vàng, quân khởi nghĩa nông dân thời Đông Hán do Trương Giác lãnh đạo. Đây dùng chỉ nghĩa quân của Lý Tự Thành.
[10] Quân nông dân do Trương Yên lãnh đạo khởi nghĩa cuối đời Hán, hoạt động ở vùng Thường Sơn (nay ở Hà Bắc), gọi là Hắc Sơn quân. Đây cũng chỉ quân nông dân của Lý Tự Thành.
[11] Quân chỉ hoàng đế Sùng Trinh. Thân chỉ cha mẹ của Ngô Tam Quế. Ngô Tam Quế đưa quân Thanh vào quan, cha mẹ đều bị Sấm vương xử tử.
[12] Điền Phần và Đậu Anh, đều là ngoại thích của nhà Tây Hán. Đây chỉ cha đẻ của Điền quý phi, phi tử của Sùng Trinh. Ngô Tam Quế lần đầu gặp Viên Viên ở nhà Điền Hoằng Ngộ. Theo Viên Viên truyện của Lục Thứ, mới đầu Điền Hoằng Ngộ có Viên Viên, muốn dâng cho Sung Trinh. Sau vì Sùng Trinh không đem lòng quyến luyến nên lại trở về nhà họ Điền.
[13] Nơi họ vợ vua ở, chỉ nhà họ Điền.
[14] Kỹ nữ gảy đàn không hầu.
[15] Xe ngày xưa con gái dùng.
[16] Tiết Đào, danh kỹ đất Thục đời Đường ở bên khe Cán Hoa. Đây chỉ Viên Viên vốn là một danh kỹ ở Cô Tô.
[17] Ngô vương Phù Sai thời Xuân Thu. Sau khi nước Ngô đánh thắng nước Việt, vua Việt là Câu Tiễn đem gái Việt là Tây Thi tặng Phù Sai. Uyển Phù Sai chỉ cung uyển mà Phù Sai và Tây Thi cùng vui chơi. Viên Viên mơ ước có ngày cũng như Tây Thi vào cung được sủng ái, đây chỉ việc Viên Viên từng bị đưa vào cung.
[18] Cô gái hái sen, chỉ cô gái đẹp miền Ngô, Việt.
[19] Ở tây nam Tô Châu. Ý câu này là Viên Viên bị Điền Hoằng Ngộ ép cướp đi.
[20] Chỉ thế của Điền Hoằng Ngộ cực mạnh.
[21] Nhà bên cạnh hoàng cung để cho phi tần ở.
[22] Dãy nhà dài trong cung để cho phi tần ở.
[23] Chỉ nhà của Điền Hoằng Ngộ.
[24] Tước vị cao nhất trong các tước hầu đời Hán.
[25] Để chống lại quân Thanh, Sùng Trinh nhiều lần thôi thúc họ Ngô ra trấn thủ Sơn Hải quan.
[26] Chỉ quân của Sấm vương.
[27] Kinh đô thời Hán, Đường. Đây chỉ Bắc Kinh.
[28] Xưa dùng để chỉ kỹ nữ chưa hoàn lương. Hai câu này ý nói Viên Viên đã là thiếp của Ngô Tâm Quế, song vẫn bị tay chân của Sấm vương xem như kỹ nữ chưa hoàn lương.
[29] Lưu Tôn Mẫn khám khắp nhà Ngô Tam Quế bắt Trần Viên Viên.
[30] Sủng thiếp của Thạch Sùng đời Tấn, xinh đẹp thổi sáo hay. Tôn Tú muốn cướp bèn vu hại Thạch Sùng. Lục Châu cũng nhảy lầu tự tử. Đây chỉ Trần Viên Viên.
[31] Kỹ nữ múa nổi tiếng thời Tam Quốc.
[32] Đế vương ngày xưa giao đặc quyền tự ý chinh chiếm cho tướng soái.
[33] Tức vùng tây nam Trung Quốc, nay là các tỉnh Thiểm Tây, Tứ Xuyên. Ngô Tam Quế được phong vương tước, phái đi trấn thủ miền tây nam.
[34] Còn có tên là Thạch Ngưu đạo, tức Thục sạn (đường hẻm trong đất Thục). Tương truyền Tần vương thời Chiến Quốc cho tạc năm con trâu đá, đặt vàng ở đằng đuôi, nói lừa là trâu trời thải ra phân vàng rồi đem tặng cho vua Thục. Vua Thục tin là thật, mở đường để đem trâu về chạy thẳng đến Thành Đô. Vua Tần liền cất quân theo con đường này đánh sang nước Thục. Câu này chỉ Ngô Tam Quế từ Thiểm Tây vào Xuyên, truy kích quân của Sấm vương.
[35] Ở tây nam huyện My, Thiểm Tây, là nơi quan trọng nối liền nam bắc Tần Lĩnh.
[36] Tức Đại Tản quan, nay ở trên Đại Tản lĩnh, về phía tây nam Bảo Kê, Thiểm Tây ngày nay. Hai câu này tả tình huống sinh hoạt của Trần Viên Viên trong quân đội chinh tây của Ngô Tam Quế.
[37] Chỉ vùng Giang Nam, quê hương của Trần Viên Viên.
[38] Còn gọi là nha cữu, loại cây to rụng lá thường thấy ở vùng Giang Nam, lá biến màu đỏ sau khi có sương thu. Ý câu này là lúc này đã cách việc Viên Viên bị Điền Hoằng Ngộ mua về Bắc Kinh mười năm.
[39] Thầy dạy âm nhạc.
[40] Người nhạc sư mừng cho Viên Viên vẫn còn sống sau mười năm xa cách, nhất lại là trong hoàn cảnh binh lửa rối ren.
[41] Ví như địa vị thấp kém. Hai câu này ý nói mọi người vốn đều là ở địa vị thấp kém, song Viên Viên nay đã trở nên sang trọng, từ hàm nê yến trở thành phượng hoàng.
[42] Nói lên thân phận mỗi người mỗi khác, người thì ngồi buồn vì tuổi già xộc tới, người thì chồng là vương hầu. Vì lúc này Ngô Tam Quế được Thuận Trị nhà Thanh phong là Bình Tây vương.
[43] Chỉ Viên Viên hồi trẻ là danh kỹ Giang Nam nổi tiếng một thời, nhà nhà tranh nhau mời đến.
[44] Điển từ Mai phi truyện: Đường Huyền Tông nhớ Mai phi, vừa lúc nước ngoài cống châu ngọc, ông liền cho đem một hộc châu ngọc bí mật tặng Mai phi. Đây chỉ Trần Viên Viên tuy được Tam Quế sủng ái, song vẫn cảm thấy qua nhiều năm phiêu bạt mà lo buồn.
[45] Ý là Trần Viên Viên từng oán mình như hoa rơi bay trong gió, song không ngờ bỗng lại có được vinh hoa phú quý.
[46] Tức Chu Du, đô đốc của nước Ngô thời Tam Quốc. Chu Du vốn đã nổi tiếng, lại có người vợ đẹp là Tiểu Kiều nên càng nổi tiếng. Sử chép Tào Tháo muốn cướp lấy hai nàng Kiều, đem quân đánh Ngô, Chu Du chỉ huy trận chiến Xích Bích, khiến Tào Tháo thua to. Ở đây đem Chu Lang ví và châm biếm Ngô Tam Quế vì Trần Viên Viên, khiến tiếng tăm của mình nổi lên. Tác giả dùng điển cố này vì Chu Du, Tiểu Kiều đều là đồng hương của Ngô Tam Quế và Trần Viên Viên.
[47] Ý là Ngô Tam Quế hàng Thanh, cả nhà bị xử tử, lại khiến cho Trần Viên Viên được chép thành truyện.
[48] Cung điện của Ngô vương Phù Sai xây cho Tây Thi thời Xuân Thu. Dấu cũ nay ở núi Linh Nham huyện Ngô Giang Tô.
[49] Tức Hưởng Tiệp lang. Phù Sai làm hành lang này cho Tây Thi ở cung Quán Oa, lát bằng ván gỗ tử, bên dưới đặt những hũ bằng gốm rồng, chân đi guốc gỗ lên trên phát ra tiếng kêu.
[50] Vũ và cung là hai cung trong bậc ngũ âm cổ đại. Thay cung đổi vũ tức thay đổi khúc điệu, ví như thay đổi triều đại.
[51] Chỉ cuộc sống hưởng lạc của Ngô và Trần.
[52] Nam Trịnh, Hán Trung là đất Lương Châu ngày xưa. Bấy giờ họ Ngô trấn thủ Hán Trung.
[53] Khúc hát vịnh than thịnh suy của nước Ngô.
[54] Ngô Tam Quế trấn thủ Hán Trung, mặt nhìn ra Hán thuỷ. Hai câu cuối dùng ý ngược lại hai câu thơ trong bài Giang thượng ngâm của Lý Bạch: “Công danh phú quý nhược trường tại, Hán thuỷ diệc ủng tây bắc lưu” (Công danh phú quý mà còn mãi, Tây bắc rồi ra Hán thuỷ trôi).