Hà Thành thất thủ ca

Tình hình nước ta, từ năm 1873 đến năm 1882, thành Hà Nội trong vòng 10 năm mà bị thất thủ đến 2 lần. Lần thứ nhất vào ngày mồng 1 tháng 10 năm Quý Dậu (tức 19-11-1873). Sau khi nuốt xong các tỉnh Nam Kỳ, quân Pháp do Francis Garnier chỉ huy, từ Sài Gòn được phái ra, mượn cớ can thiệp về vụ J. Dupuis không được nhà cầm quyền ta ở Hà Nội cho phép chở hàng lên Vân Nam bằng đường sông Hồng, để xâm chiếm Bắc Kỳ. Quan trấn thủ thành Hà Nội lúc đó là Nguyễn Tri Phương không chịu cho điều đình trực tiếp mà bắt phải qua triều đình Huế. Francis Garnier không chịu, mới tức giận và gửi tối hậu thư đòi quân ta phải giải giới quân đội và bắt buộc các quan văn võ phải tuân lệnh của y.

Với đề nghị ăn cướp này, lẽ tất nhiên các quan ta không thể nào nhận được. Chiến tranh bùng nổ, Garnier hạ lệnh đánh thành. Quân ta chống cự lại, Nguyễn Tri Phương và con là Phò mã Lâm chống giữ cửa đông nam. Phò mã Lâm tử trận, còn cụ thì bị thương ở đùi. Quân sĩ thấy thế liền tan, cụ lên ngựa toan chạy, nhưng có tên thông ngôn tố giác nên cụ bị quân Pháp bắt được. Cụ không chịu cho băng bó chỗ bị thương, rồi nhịn ăn hơn một tháng mà chết.

Sau đó, các đạo quân của triều đình do bọn Hoàng Kế Viêm, Tôn Thất Thuyết cùng họp với đạo quân Cờ đen của Lưu Vĩnh Phúc từ miền Sơn Tây kéo về gần Hà Nội, và tháng Giêng năm 1874, Garnier bị quân Cờ đen phục kích giết chết ở ngoại ô Hà Nội. Phần thắng lúc đó đang lúc mới thuộc về phía ta, các quan văn vũ đang bàn định một cuộc thừa thắng để đánh chiếm lại thành thì có tin triều đình đã cử ông Nguyễn Văn Tường làm chánh sứ cùng đi với đại diện Pháp là Philastre từ Sài Gòn ra Huế để điều đình, dẫn tới Hoà ước 1874, về phía Pháp thì giao trả Hà Nội và các tỉnh đã chiếm ở ngoài Bắc cho ta, còn phía ta thì nhìn nhận Nam Kỳ là thuộc địa của Pháp, cam đoan theo chính sách ngoại giao của Pháp, nhường khoảng đất dọc theo bờ sông Hồng cho Pháp được thu thuế thương chính, và tự do đi buôn bán khắp miền Trung, Bắc.

Trước tình trạng đó, vua Tự Đức nhận biết là nguy cơ đã đến, nên tuy ký Hoà ước, vua vẫn một mặt giao thiệp với các nước bên ngoài, phái thanh niên đi học ở các trường Anh, và sai các sứ bộ sang Tàu để viện binh nhà Thanh. Thấy tình hình thế, Pháp ở Sài Gòn liền sai Henri Riviève đem binh ra đóng ở Hà Nội, Hải Phòng, và mượn cớ vì quân Tàu ngăn cản sự thông thương. Lúc đó, quan Tổng đốc Hà Nội là Trần Đình Túc vì sợ quá nên dâng sớ xin cáo lão về nhà. Ông Hoàng Diệu, một vị quan có tiếng trung trực được cử ra thay thế.

Khi ra trấn, ông Hoàng Diệu thấy quân Pháp tới nhiều, nên dâng sớ xin xây thêm công thự, và chiêu mộ thêm lính. Ông cho canh phòng rất cẩn mật, bất kỳ người ngoại quốc nào muốn vào thành cũng phải xin phép trước. Henri Riviève lúc đó đóng ở vùng nhượng địa Đồn Thuỷ, thấy đã làm gay mắt. Lại một hôm tên thông ngôn của y vào thành vì vô lễ nên bị ông Hoàng Diệu sai nọc ra để đánh cho một trận. Y sợ bên ta thế nào cũng đánh úp, nên ngày 25-4-1882 (tức ngày 8 tháng 4 năm Nhâm Ngọ) mới gửi tối hậu thư cho Hoàng Diệu, yêu cầu bên ta phải giải giới quân sĩ, dâng thành nộp súng và kho tàng, đúng 8 giờ sáng quan Tổng đốc thành phải dẫn các quan văn võ đến nộp mình ở khu nhượng địa Pháp, quân Pháp sẽ vào thành kiểm soát rồi sau sẽ trả lại.

Khi nhận được thư, ông Hoàng Diệu sai án sát Tôn Thất Bá ra điều đình với Pháp cho gia hạn một ngày. Song Bá vừa ra khỏi thành, Henri Riviève đã hạ lệnh tấn công. Quân ta chống lại rất cương quyết. Nhưng một lúc, kho súng ở trong thành bốc cháy do một tên Việt gian chủ mưu, Bố chánh Phan Văn Tuyền, đề đốc Lê Văn Trinh và các phó lãnh binh thấy thế đều trụt thành, mạnh ai nấy chạy. Còn Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng thì trốn vào hành cung, phải nhịn đói ba hôm thành bịnh, rồi sau khi thành về tay Pháp mới lóp ngóp bò ra. Thấy tình cảnh diễn ra như vậy, ông Hoàng Diệu biết thế không chống nổi, mới lên voi đi vào hành cung, vừa khóc vừa bái vọng nhà vua, rồi ra trước cửa Vũ miếu lấy khăn chít đầu treo cổ vào cành cây tự tử. Sau khi thành bị hạ, xác ông được đem về an táng bên cạnh mộ Nguyễn Tri Phương, nơi gần miếu Trung Liệt. Sau đó được triều đình đưa về an táng tại quê hương và làm lễ quốc táng.

Khi chiếm xong thành, giặc Pháp lại giao trả cho ta do hai người đứng ra nhận lãnh là Tôn Thất Bá và Hoàng Hữu Xứng. Tuy vậy, quân Pháp vẫn còn ở lại trong thành và đóng tại hành cung, không phải rút ra như kỳ tấn công trước. Cách ít ngày, triều đình sai Trần Đình Túc và Nguyễn Trọng Hiệp ra nghị hoà. Vua xuống chỉ đòi bọn Xứng, Bá, Trinh, Tuyển phải đeo gông về kinh để luận tội, nhưng sau cả bọn lại đều được miễn nghị, cho đái công thục tội, chỉ riêng Phan Văn Tuyển phải cách chức đuổi về làm thường dân…

Bài thơ này tục truyền do Ba Giai sáng tác, nội dung kể lại những biến cố trên và tình cảnh nhân dân sau kỳ thất thủ lần thứ hai với những hành động của các đạo quân triều đình và của đám quân cứu viện từ nhà Thanh đưa sang.

GS. Hoàng Xuân Hãn đã phân đoạn nội dung bài này như sau:
- Câu 1-4: Dẫn nhập
- Câu 5-20: Hà Nội mất năm 1873
- Câu 21-40: Cờ Đen phản công
- Câu 41-72: Hoà ước 1874
- Câu 73-92: Hoàng Diệu ra trấn Hà Nội
- Câu 93-124: Hà Nội thất thủ năm 1882
- Câu 125-140: Giảng hoà
- Câu 141-152: Khen, chê
- Câu 153-168: Cảnh chạy loạn
- Câu 169-192: Mong quan quân
- Câu 192-204: Mong quân thanh
- Câu 205-220: Cảnh Hà Nội bị chiếm
- Câu 221-262: Nóng đợi phản công

[1] Tức tháng tư đầu mùa hạ, theo âm lịch.
[2] Đầu đuôi gốc ngọn.
[3] Loạn lạc, rối ren.
[4] Tức năm 1873, năm thành Hà Nội lần đầu tiên tin bị thất thủ về tay quân giặc Pháp.
[5] Tức là chỗ chấm thi hương ở Hà Nội trước, nay ở khoảng Thư viện và Trường kỹ nghệ.
[6] Tức Francis Garnier.
[7] Lúc đó ở Bắc Kỳ có bọn giặc khách Lương Tam Kỳ và Lưu Vĩnh Phúc tràn sang quấy rối ở các tỉnh thượng du. Nhưng sau tất cả đều theo về với quân của triều đình Nguyễn.
[8] Giờ Dần ngày mồng một tháng 10 năm Quý Dậu, tức khoảng 5 giờ sáng ngày 19 tháng 11 năm 1873.
[9] Tức Khâm sai thừa chỉ đại thần Nguyễn Tri Phương.
[10] Tức phò mã Nguyễn Lâm, con trai Nguyễn Tri Phương.
[11] Quân Thứ ở Sơn Tây. Sau khi thành thất thủ các quan văn vũ còn sót lại, đều phải rút chạy lên Sơn Tây.
[12] Tức ông Tôn Thất Thuyết lúc đó là tham tá quân vụ ở quân Thứ - Sơn Tây.
[13] Hai làng ở đường đi Hà Nội - Sơn Tây.
[14] Đem quân về đóng ở Diễn, Canh là chỗ ở gần Hà Nội để chờ ngày thu phục tỉnh thành, chớ không có đánh chác gì. Với mấy câu này, tác giả chẳng những đã tả được ra cái tánh nóng mà lại nhát của bọn Tôn Thất Thuyết.
[15] Cờ đen.
[16] Tức Hải Phòng. Sau khi F. Garnier bị quân Cờ đen giết, các hiệu khách buôn ở Hà Nội vì sợ quá nên vội vàng khuân vác đồ đạc để đi xuống Hải Phòng lánh nạn.
[17] Sau khi thành bị mất, triều đình Huế phải ký Hoà ước 1874 giao tất cả Nam Kỳ cho Pháp, còn Pháp thì giao trả các tỉnh đã chiếm ở ngoài Bắc cho ta, ta chỉ phải nhượng cho Pháp các khoảnh đất ở ven sông Hà Nội, và để cho buôn bán ở khắp các tỉnh Bắc và Trung.
[18] Thống chế Hoàng Kế Viêm chỉ huy các đội quân của triều đinh ở Bắc.
[19] Tức Lưu Vĩnh Phúc tướng Cờ đen.
[20] Con sông nhánh ở tả ngạn sông Thao, trên địa hạt Lao Kay.
[21] Ám chỉ vua Tự Đức vì tuổi đã già nên công việc triều đình không còn được sáng suốt.
[22] Sau khi thành Hà Nội thất thủ, Pháp ở Sài Gòn sai Hoắc-đạo-sinh (Philastre) ra Huế rồi cùng Nguyễn Văn Tường ra Hà Nội để điều đình. Nhưng ra đến nơi thì Nguyễn Tri Phương đã chết sau khi nhịn ăn một tháng và F. Garnier đã bị quân Cờ đen giết chết.
[23] Sau khi ký Hoà ước 1874, Nguyễn Văn Tường về kinh được lên chức Hộ bộ thượng thư.
[24] Tức tháng 5 năm 1874.
[25] Tức Nguyễn Tăng Doãn, được triều đình cử ra để giao thiệp với Pháp, và nhậm chức tuần phủ Hải Dương.
[26] Trường Tây là khu nhượng địa cho Pháp, tức khoảng đất dọc bờ sông Hà Nội, từ chỗ trường Đông phương Bác cổ tới nhà thương Đồn Thuỷ.
[27] Tức Trần Đình Túc, được cử ra làm Tổng đốc Hà Nội sau khi ông Nguyễn Tri Phương chết. Nhưng sau thấy tình hình giữa ta và Pháp mỗi ngày một căng thẳng, nên viện cớ tuổi già dâng sớ xin cáo lão về nghỉ. Năm ấy là năm 1889, triều đình chấp thuận cho Trần Đình Túc được phép về giữ nhà cho vợ và cử ông phó bảng Hoàng Diệu ra thay.
[28] Xin thôi việc để về nghỉ.
[29] Câu này tác giả có ý nói Trần Đình Túc đã 70 tuổi rồi thì phỏng còn được hưởng nhàn là bao nhiêu, mà không ở lại để lo cho tròn nghĩa vụ với quốc gia. Thật chỉ ngòi bút này mới khui ra được cái tim đen của những hạng người khi bình thời võng lọng ngựa xe, khi loạn thời rút đầu co cổ mượn cớ nọ lẽ kia.
[30] Vừa đề ra được cái tánh nóng của Hoàng Diệu, và cái tánh hèn nhát sợ Tây của Trần Đình Túc. Kỹ thuật trào phúng mà đến như vậy mới thật là tuyệt diệu.
[31] Là những kẻ dựa thế Pháp lên mặt.
[32] Khoảng 1880-1881.
[33] Trại các học trò học vũ.
[34] Thịnh khỉ tức thịnh khởi. Thấy tình hình như vậy, Pháp ở Sài Gòn mới phái Henri Rivière đem đại binh để can thiệp.
[35] Tức ngày 25 tháng 4 năm 1882 (Nhâm Ngọ).
[36] Tức phó lãnh binh Nguyễn Đình Đường.
[37] Hành cung là một ngôi nhà làm ở mỗi tỉnh ở gần dinh Tuần phủ hay Tổng đốc, để mỗi khi vua ra ngự giá thì tới ngự, và mỗi ngày các quan đại thần ở trong tỉnh thưởng đến đó để bái vọng nhà vua.
[38] Tức tuần phủ Hoàng Hữu Xứng, trong khi thành bị tấn công vì sợ quá nên phải chạy trốn vào nằm trong hành cung, và phải nhịn đói mất ba hôm thành bệnh. Rồi sau khi thành bị hạ, Hữu Xứng bò ra được Pháp cho ăn mới lại tỉnh như sáo. Không biết khi quan Tổng đốc vào hành cung quan Tuần phủ có thấy không, hay vì đói quá thành ra mắt mờ không còn thấy gì nữa.
[39] Tri phủ Hoài Đức và tri huyện Thọ Xương.
[40] Đó các quan văn võ, lớn nhỏ như vậy cả, thì hỏi làm sao mà còn giữ được nước với non. Võng lọng, ngựa xe, mũ cao, áo rộng, thật là đồ ăn hại cả đám. Nếu cứ nghe các nhà chép sử “ăn lương bảo hộ” với thụ phẩm triều đình thì làm sao mà biết đặng cái mặt trái của những người được gọi là các quan hồi đó, nếu không có tập thơ trào phúng bất hủ này truyền lại.
[41] Tức Thống chế Hoàng Kế Viêm chỉ huy các đạo quân của triều đình ở Bắc.
[42, 66] Hai tỉnh Sơn Tây và Hưng Hoá.
[43] Khi thành bị hạ mà bọn Hoàng Kế Viêm đóng ở Sơn Tây và Hưng Hoá lại không dám đem binh về viện. Đã thế còn loan tin ra để gạt dân chúng, là các ngài còn đang chuẩn bị kế hoạch đánh hoả công và thế nào cũng thắng. Ở đây tác giả dùng hai chữ “tế cờ” để giễu bọn này và bộc lộ ra được cái tiến thoái lừng khừng của những kẻ thấy thành thị mất mà còn chờ đợi gì, hay là còn đợi phải để tế cờ rồi mới đi. Kỹ thuật chơi móc đến vậy mới thiệt là tế nhị sâu sắc.
[44] Trần Đình Túc đã cáo lão về nhà, xong lại được cử ra làm chức Tĩnh biên chánh sứ (quan chánh sứ lo việc ngoài biên ải) để van lạy với Tây.
[45] Chỉ Án sát Tôn Thất Bá.
[46] Chỉ Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng.
[47] Những hạng anh tài mà như thế nầy thì thật là cả một sự mỉa mai chua chát đến nhường nào. Với mấy câu này chẳng những tác giả đã châm biếm được các hạng quan lại bất lực và sợ chết bồi đó, mà còn đả kích một cách rất kín đáo cái lối chọn nhân tài bằng khoa cử của triều đình, chỉ căn cứ vào văn chương phù phiếm chớ đâu có thấy cái gì là thực học để giúp cho đất nước.
[48] Các làng Day, Kẻ, Vẽ, Vòng là những tên làng thuộc phủ Hoài Đức ở phía tây Hà Nội, sau thuộc về Hà Đông.
[49] Làng Phùng ở Hà Đông.
[50] Huyện Thanh Oai ở Hà Đông.
[51] Tuyên Quang, Hưng Hoá, Sơn Tây.
[52] Lính nhà Thanh sang cứu viện.
[53] Nghĩa cũng như là sợ quá mất hết cả chí khí.
[54] Đọc câu này nghĩ thật là khổ và tủi thay cho các quan hồi đó.
[55] Sau khi thành bị mất vua Tự Đức xuống chỉ bắt tất cả bọn Hoàng Hữu Xứng, Tôn Thất Bá phải đeo gông về kinh để chịu tội, nhưng sau rồi tất cả đều được miễn nghị.
[56] Tây ở thế mà các quan vẫn điềm nhiên, triều đình không thưởng phạt gì đến thì thật tệ.
[57] Lính Tàu sang cứu viện, khi đến nơi mỗi tên đều có đan một cái rọ để bắt lợn bỏ vào trong hay đồ đạc để gánh.
[58] Một chiếc tàu hư, lính Tàu phá để lấy sắt.
[59] Ba chủ là ta, Tây, Tàu. Một nhà mà có đến 3 chủ thì còn gì là trớ trêu cho bằng.
[60] Hai chức của những người Việt làm trong hàng ngũ Pháp hồi đó, cũng như Thông phán và Tham tá sau này.
[61] Mẹ các quan, mẹ đẻ hay mẹ vợ cũng thế.
[62] Tình cảnh Hà Nội lúc mới bị chiếm đã thế. Không biết khi nghe đọc đến những đoạn văn này, những kẻ ôm chân bợ đít Tây có tự hào không.
[63] Huyện Bạch Hạc ở Việt Trì.
[64] Tức triều đình nhà Thanh.
[65] Thái Nguyên và Lạng Sơn.
[42, 66] Sơn Tây và Hưng Hoá.
[67] Hai bên sông.
[68] Lo chết đói mà đến nỗi mê mẩn người thì thật còn gì là mỉa mai cho bằng. Nghĩ đến cái tình dân lúc đó thấy thật là khổ não.
[69] Lâm Thao và Đoan Hùng.
[70] Một thứ cờ.
[71] Một thứ khiên đan bằng tre giống như cái thúng, nên gọi là thúng chồng, dùng để đánh giáp lá cà.
[72] Tả thế gườm nhau của Tây và Tàu.
[73] Gần tháng chín.
[74] Sao Cờ tức sao Chổi. Năm ấy có sao Chổi mọc từ tháng 8 cho mãi đến gần hết tháng chạp mới lặn.
[75] Chia năm xẻ ba.