Côn Sơn ca 崑山歌 • Bài ca Côn Sơn

Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.
Côn Sơn có đá rêu phơi,
Ta ngồi trên đá như ngồi đệm êm.
Trong ghềnh thông mọc như nêm,
Tìm nơi bóng mát ta lên ta nằm.
Trong rừng có bóng trúc râm,
Dưới màu xanh mát ta ngâm thơ nhàn.
Về đi sao chẳng sớm toan,
Nửa đời vướng bụi trần hoàn làm chi?
Muôn chung chín vạc làm gì,
Cơm rau nước lã nên tuỳ phận thôi.
Đổng, Nguyên để tiếng trên đời,
Hồ tiêu ăm ắp, vàng mười chứa chan.
Lại kia trên núi Thú San,
Di, Tề nhịn đói chẳng màng thóc Chu.
Hai đàng khó sánh hiền ngu,
Đều làm cho thoả được như ý mình.
Trăm năm trong cuộc nhân sinh,
Người như cây cỏ thân hình nát tan.
Hết ưu lạc đến bi hoan,
Tốt tươi khô héo, tuần hoàn đổi thay.
Núi gò đài các đó đây,
Chết rồi ai biết đâu ngày nhục vinh.
Sào, Do bằng có tái sinh,
Hãy nghe khúc hát bên ghềnh Côn Sơn.

Côn Sơn có khe,
Tiếng nước chảy rì rầm.
Ta lấy làm đàn cầm.
Côn Sơn có đá,
Mưa xối rêu xanh đậm,
Ta lấy làm chiếu thảm.
Trên núi có thông,
Muôn dặm rờn rơn biếc một vùng,
Ta tha hồ ngơi nghỉ ở trong.
Trong rừng có trúc,
Nghìn mẫu in biếc lục,
Ta tha hồ ca ngâm bên gốc.
Ngươi sao còn chửa về đi!
Nửa đời bụi bặm hoài lăn lóc,
Muôn chung, chín đỉnh có làm gì?
Nước lã, cơm rau miễn tri túc,
Ngươi chẳng thấy Ðổng Trác ngọc vàng chất đầy nhà?
Nguyên Tải hồ tiêu tám trăm hộc?
Lại chẳng thấy Bá Di với Thúc Tề?
Thú Dương chết đói không ăn thóc?
Hiền ngu dù chẳng giống nhau đâu,
Cũng đều muốn thoả lòng sở dục.
Người đời trong trăm năm,
Rốt cuộc như thảo mộc.
Vui buồn lo sướng đổi thay nhau,
Một tươi một héo vẫn tương tục.
Cồn hoang lầu đẹp cũng ngẫu nhiên,
Chết rồi ai vinh với ai nhục?
Nhân gian nếu còn bọn Sào Do,
Khuyên hãy nghe ta ca một khúc.

Côn Sơn có suối nước trong,
Ta nghe suối chảy như cung đàn cầm.
Côn Sơn có đá tần vần,
Mưa tuôn, đá sạch ta ngồi ta chơi.
Côn Sơn thông tốt ngất trời.
Ngả nghiêng dưới bóng ra thời tự do.
Côn Sơn trúc mọc đầy gò,
Lá xanh bóng rợp tha hồ tiêu dao.
Sao không về phắt đi nào,
Ðời người vướng vất xiết bao cát lầm!
Cơm rau nước lã an thân,
Muôn chung, nghìn tứ có cần quyền chi.
Sao không xem:
Gian tà những kẻ xưa kia,
Trước thì họ Ðổng, sau thì họ Nguyên.
Ðổng thì mấy vực kim tiền,
Nguyên hồ tiêu chứa mấy nghìn muôn cân.
Lại chẳng xem:
Di, Tề hai đấng thánh nhân,
Nằm trên núi Thú, nhịn ăn đến già.
Nào ai khôn dại ru mà,
Chẳng qua chỉ tại lòng ra sở cầu.
Trăm năm trong cuộc bể dâu,
Người cùng cây cỏ khác nhau chút nào.
Khóc, cười, mừng, sợ xôn xao,
Ðang tươi bỗng héo biết bao nhiêu lần!
Nhục vinh thân cũng là thân,
Cửa ngăn nhà ngói trăm năm còn gì!
Sào, Do hai bạn tương tri,
Vào Hun ta đọc cho nghe bài này!

Côn Sơn có suối khe róc rách
Lắng nghe như tiếng phách gần xa
Có mưa gội đá chan hoà
Một màu xanh biếc mượt mà nệm rêu
Thông tùng mọc rảnh đều vạn dặm
Quả là nơi êm thắm nghỉ ngơi
Rừng tre nghìn mẫu xanh tươi
Ngâm nga ta cứ thảnh thơi một mình.
Tự hỏi sao chẳng đành trở lại
Đà nửa đời khổ ải gian truân
Sá gì danh lợi phù vân
Rau rừng nước suối đủ cần ngày qua.
Người chẳng thấy, giàu xưa nhắc mãi
Đổng Trác, vàng, Nguyên Tái, hồ tiêu?
Nhà Chu, Bá Thúc đâu theo
Thú Dương ẩn trốn, chịu điều thiệt thân.
Hiền ngu rõ, dù phân hai phía
Sở dục đều một nghĩa như nhau
Trăm năm chẳng trước thì sau
Khác gì cây cỏ, lọ cầu bi hoan.
Tươi tốt đấy, héo tàn cũng đấy
Động núi như lầu giãy dọc ngang
Xuôi tay, hèn khác gì sang
Vinh hơn gì nhục, một đường ấy thôi.
Sào, Do ai chuộng trên đời
Hãy vào chốn núi nghe lời ta ca.

Núi Hun có suối quanh co
Nước tuôn róc rách nhỏ to tiếng đàn
Núi Hun vách đá ngút ngàn
Thạch bàn mưa trải một làn rêu xanh
Dặm dài thông biếc đan cành
Vắt chân nằm khểnh bên ghềnh ngắm mây
Rừng sâu vạn mậu trúc gầy
Nghêu ngao ngâm vịnh với đầy ý thơ
Nẻo về sao vẫn hững hờ
Nửa đời lấm bụi chần chờ chi đây
Đỉnh chung rũ sạch nà hay
Cơm rau nước lã qua ngày đủ no
Ngươi chẳng thấy
Ngọc vàng Đổng Trác đầy kho
Họ Nguyên thừ tám trăm bồ hồ tiêu
Lại chẳng thấy
Di Tề nước mất nhà xiêu
Thú Dương bỏ thóc giữ điều đục trong
Hiền ngu dẫu chẳng chung đường
Chữ dục là muốn một tuồng như nhau
Cỏ cây người thế khác đâu
Trăm năm mục nát đất sâu chôn vùi
Đổi thay lo sướng buồn vui
Một vòng một héo một tươi một mầu
Gò hoang điện ngọc khác sao
Nhục vinh nhắm mắt ai nào hơn ai
Sào Do trần thế lũ bay
Ta mời cả bọn nghe bài Núi Hun

Côn Sơn có suối trong róc rách,
Đá gội mưa rêu biếc biếc xanh.
Véo von như tiếng đàn tranh,
Làm nơi nghỉ mát thoả lòng thảnh thơi.
Núi cao trải dài trăm ngàn dặm,
Rừng trúc xanh xanh thẳm muôn tầm.
Tha hồ vui thú ca ngâm,
Người ơi sao chẳng mau chân trở về.
Nửa đời cứ u mê ràng buộc,
Bả phù vân dại chuốc vào mình.
Uống ăn thanh đạm vừa phần,
Rau rừng nước suối có cần chi đâu.
Đổng Trác nọ dinh đầy vàng bạc,
Nguyên Tải xưa, trăm hộc hồ tiêu.
Phò Chu, Bá Thúc chẳng theo,
Thú Dương ẩn trốn cam điều thiệt thân.
Kẻ hiền ngu cũng không có khác,
Thảy điều mong thoả được ý mình.
Trăm năm giấc mộng qua nhanh,
Bi hoan, tươi héo, giống cùng cỏ cây.
Động núi sâu tựa lầu ngang dọc,
Khi chết nào đâu nhục đâu vinh?
Sào Do ai nối chí mình,
Núi sâu lắng khúc tâm tình ta ca.

Núi Côn Sơn suối trong nước chảy,
Ta nghe như đàn gảy bên tai.
Đá Côn Sơn mưa sạch trần ai,
Ta có sẵn chiếu ngồi vui thú.
Trong muôn trượng dãy tùng reo múa,
Ta thường thường thức ngủ nằm khênh.
Ngoài nhìn mẫu trúc xanh man mác,
Ta thường thường ngâm hát gần kề.
Hỏi ai sao chẳng đi về,
Nửa đời danh lợi mệt mê trong vòng.
Lọ là cửu đỉnh vạn chung,
Cơm rau nước lã cũng xong tháng ngày.
Ai chẳng thấy: Đổng Trác nọ vàng đầy kể hốc,
Nguyên Tải kia kể hộc hồ tiêu?
Lại chẳng thấy:
Di Tề nằm queo núi Thú,
Thóc không ăn đói rũ mà đành.
Hiền ngu hai lối rành rành,
Chẳng qua mình thích trí mình mình thôi.
Trăm năm trong cõi người đời,
Ai là thoát khỏi bạn loài cỏ cây.
Bi hoan như cuộc bóng quay,
Chuyện đời một trả một vay thôi mà!
Tình cờ đâu đó cũng là,
Ai vinh ai nhục lúc đà hết hơi.
Sào, Do như có đương thời,
Bảo nghe trong núi có người ngâm thơ.

Ngôi nhà thiên nhiên ấy thật đặc biệt: suối là đàn, rêu là chiếu, bóng thông làm giường, bóng tre trúc là nơi ngâm vịnh thơ ca. Thật là tuyệt thú! Và trong ngôi nhà thiên nhiên ấy, ông để tâm hồn mình giao hoà với cảnh và vẽ lại nó bằng một ngọn bút tài hoa.

Bài ca Côn Sơn (Côn Sơn ca) là một bài thơ chữ Hán nổi tiếng. Có lẽ Nguyễn Trãi viết bài thơ này trong thời kì ông cáo quan về ở ẩn ở Côn Sơn để giữ cho tâm hồn được thanh cao, trong sạch.

Đối với Nguyễn Trãi, Côn Sơn là một miền đất có sức hút kì lạ. Chẳng thế mà hai lần cáo quan về ở ẩn, ông đều tìm về với Côn Sơn. Và núi rừng Côn Sơn thanh vắng đã trở thành một thế giới riêng đầy thân thương gắn bó với thi nhân. Tại Côn Sơn, Nguyễn Trãi được sống với chính mình. Dường như thiên nhiên đã trở thành cứu cánh cho tâm hồn ông- một tâm hồn đớn đau vì nhân tình thế thái. Tại Côn Sơn, mọi vật đối với ông trở nên có tình, có nghĩa, như bầu bạn, như tri âm:

Núi láng giềng, chim bầu bạn
Mây khách khứa, nguyệt anh tam
(Thuật hứng - Bài 19)

Côn Sơn suối chảy rì rầm
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai
Côn Sơn có đá rêu phơi
Ta ngồi trên đá như ngồi chiếu êm
Trong ghềnh thông mọc như nêm,
Tìm nơi bóng mát ta lên ta nằm.
Trong rừng có bóng trúc râm,
Trong màu xanh mát ta ngâm thơ nhàn.
(Côn Sơn ca)

Côn Sơn suối chảy rì rầm,
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai.

Tiếng suối trong như tiếng hát xa

Côn Sơn có đá rêu phơi,
Ta ngồi trên đá như ngồi chiếu êm.

Kho thu phong nguyệt đầy qua nóc
Thuyền chở yến hà nặng vạy then
(Thuật hứng - Bài 24)

Hé cửa, đêm chờ hương quế lọt,
Quét hiên, ngày đợi bóng hoa tan
(Quốc âm thi tập - Bài 160)

Học giả Đào Duy Anh xếp bài thơ Côn Sơn ca vào số 87 trong Ức Trai thi tập (Sách Nguyễn Trãi toàn tập, NXB Khoa học Xã hội, 1976). Nguyên tác bằng chữ Hán, viết theo thể ca gồm 36 câu, câu ngắn nhất 4 chữ, câu dài nhất 10 chữ, phàn lớn là ngũ ngôn và thất ngôn.

Côn Sơn ca thể hiện hồn thơ Nguyễn Trãi đã nhiều năm ở ẩn tại động Thanh Hư thuộc Côn Sơn. Thời thơ ấu, Nguyễn Trãi từng sống với mẹ và ông ngoại tại đấy. Nguyễn Trãi đã xem Côn Sơn là “quê cũ” của mình. Trong Ức Trai thi tập và Quốc âm thi tập, ông có nhiều bài thơ về Côn Sơn với bao tình thương mến, thắm thiết. Bao nhiêu lần nhờ hồn mộng mà tìm làng cũ: “Kỷ thác mộng hồn tầm cố lý” (Về Côn Sơn làm trong thuyền). Làng quê mới qua, như thấy chiêm bao đến: “Hương lý tài qua như mộng đáo” (Sau loạn đến Côn Sơn cảm tác).

Quê cũ nhà ta thiếu của nào?
Rau trong nội, cá trong ao.
(Cảnh thanh dường ấy về chăng nghỉ.
Lẩn thẩn làm chi áng mận đào?
- Mạn thuật – bài 13)

Côn Sơn hữu tuyền,
Kỳ thanh linh linh nhiên
Ngô dĩ vi cầm huyền
Côn Sơn hữu thạch
Vũ tẩy đài phô bích
Ngô dĩ vi đạm tịch…

Trong ghềnh thông mọc như nêm,
Tìm nơi bóng mát ta lên ta nằm.
Trong rừng có bóng trúc râm,
Dưới màu xanh mát ta ngâm thơ nhàn.

Tưởng nhớ vườn nhà ba rặng cúc,
Hồn về đêm vẫn gửi chiêm bao
(Ngày thu ngẫu nhiên làm - Thơ dịch)

Thạch bạn tùng phong có thắng tưởng
Giản biên mai ảnh phụ thanh ngâm.
(Tùng reo bậc đá ai nghe đấy?
Mai chiếu bên khe thú vịnh đâu?)

Về đi sao chẳng sớm toan
Nửa đời vướng bụi trần hoàn làm chi?

Ngoài năm mươi tuổi ngoài chưng thế,
Ắt đã trong bằng nước ở bầu.

Vườn quỳnh dù có chim hót
Cõi trần có trúc đứng ngăn.

Về đi sao chẳng sớm toan,
Nửa đời vướng bụi trần hoàn làm chi?

Muôn chung chín vạc làm gì,
Cơm rau nước lã nên tuỳ phận thôi.
Đổng, Nguyên để tiếng trên đời,
Hồ tiêu ăm ắp, vàng mười chứa chan.

Láng giềng một áng mây bạc,
Khách khứa hai ngàn núi xanh.

Núi gò đài các đó đây
Chết rồi ai biết đâu ngày nhục vinh.

Sào, Do bằng có tái sinh,
Hãy nghe khúc hát bên ghềnh Côn Sơn.

Thân cát bụi lại trở về cát bụi
(Kinh Thánh)

Sinh tồn hoa ốc xứ
Linh lạc qui sơn khưu
(Sống ở nhà lộng lẫy,
Chết lại về núi gò
- Tào Thực đời Hán)

Xử thế nhược đại mộng
Hồ vị lao kỳ sinh?
(Sống ở đời như giấc mộng lớn
Tội chi vất vả đời mình
- Lý Bạch)

Côn Sơn có núi,
Tiếng chảy nghe thì thầm.
Ta cho là đàn cầm,
Côn Sơn có đá,
Mưa sạch rêu phô thắm.
Ta lấy làm chiếu đệm,
Trong núi có thông.
Muôn dặm biếc trập trùng,
Ta nhân thế ghỉ ngơi ở trong.
Trong rừng có trúc,
Nghìn mẫu in dâm lục.
Ta nhân thế ở bên ngâm đọc,
Hỏi anh sao không quay về đi.
Nửa đời bụi trần mãi vướng vít,
Muôn chung chín vạc chả cần gì.
Nước lã cơm rau cũng sung túc,
Anh chẳng thấy
Đổng Trác chứa vàng đầy một thành
Nguyên Tái hồ tiêu tám trăm hộc
Lại chẳng thấy Bá Di với Thúc Tề,
Thú Dương chết đói không ăn thóc.
Hiền ngu hai phía không giống nhau,
Cũng đều tự tìm điều mình ước.
Đời người trong trăm năm,
Rồi cũng như thảo mộc.
Vui sướng thường lo đổi thay nhau,
Một tươi một héo lại kế tục.
Núi gò lầu hoa đều tình cờ,
Sau chết ai vinh lại ai nhục.
Người đời nếu có bọn Sào, Do
Khuyên họ nghe ta Sơn Trung khúc